پالایش طرح‌های عمرانی نیمه‌تمام
بهروز صادقی-روزنامه‌نگار
رئیس‌جمهوری چندی پیش در سفر به استان البرز گفت امسال هیچ طرح عمرانی جدیدی به اجرا در نخواهد آمد و فعالیت‌های عمرانی دولت معطوف به تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام خواهد بود. این خبر گرچه فضایی امیدبخش برای پیشگیری از اجرای طرح‌های بی‌ثمر را به تصویر می‌کشد، اما در عین حال بیانگر نمایی از ناکارآمدی دولت‌های پیشین و ناکامی‌ها در اجرای سند چشم‌انداز توسعه همه‌جانبه کشور است.
حکومت‌ها در طراحی مسیر توسعه و پیشرفت همه‌جانبه کشور سند چشم‌انداز می‌نویسند، منابع مالی، انسانی و تجهیزاتی لازم را به بخش‌های طراحی شده تزریق می‌کنند و بر نحوه اجرای برنامه‌های مدون در راستای دستیابی به اهداف تعیین‌شده نظارت می‌کنند تا چیدمان توسعه تحقق یابد؛ در غیر این صورت هرگونه عقب‌ماندگی از چارچوب زمانی تعیین‌شده و ابتر ماندن هر طرح اجرایی نشانگر آن است که دستگاه اجرایی و مدیریت‌های ناظر، فاقد ظرفیت و توان لازم برای پیشبرد برنامه‌های توسعه هستند. چنانچه در شرایط کنونی و تداوم تحریم‌ها نیز این ناتوانی در اجرای سند چشم‌انداز و به ثمر رساندن بسیاری از پروژه‌ها نمایان است.
به‌عنوان نمونه در حالی که بزرگراهی عظیم و ۸۰۰ کیلومتری از پاکستان تا چین در طول۳ سال از شروع عملیات به بهره‌برداری رسید، بزرگراه ۱۲۱کیلومتری تهران-شمال از سال ۷۷ تاکنون نیمه‌کاره مانده و در قطعه سوم این پروژه حتی یک کلنگ هم به زمین زده نشده است
در نمونه‌ای دیگر به گزارش سازمان برنامه و بودجه، بیش از ۲هزار‌و ۶۵۰ طرح نیمه‌تمام عمرانی حدود ۱۷ سال است که روی زمین مانده‌اند. ورزشگاه مس کرمان و مترو اهواز بیش از یک دهه است که ناتمام مانده و ورزشگاه‌های بسیاری سال‌هاست نیمه‌کاره خاک می‌خورند. ساخت ورزشگاه ۳۰ هزار نفری مس کرمان بعد از ۱۵ سال هنوز به اتمام نرسیده و خطوط مترو بسیاری از کلانشهرها نیز همچنان نیمه‌کاره رها شده است. با گذشت بیش از ۱۵ سال از شروع ساخت مترو اهواز، حتی یک خط آن به بهره‌برداری نرسیده است.
به‌گفته سخنگوی شورای شهر تهران، بیشتر پله‌های برقی موجود در تهران به‌کلی خراب هستند. چندی پیش هم معاون هماهنگی امور مناطق سازمان زیباسازی شهر تهران اعلام کرد از ۵۰۱ دستگاه پله‌برقی پل‌های هوایی تهران تنها ۵۰ پله سالم و در دسترس شهروندان است.
در چابهار که بندر استراتژیک ایران است و به‌عنوان یکی از امیدهای راه ابریشم از آن یاد می‌شود، هیچ جاده مناسبی برای اتصال به اسکله‌ها وجود ندارد. عملیات ساخت خط‌آهن چابهار-زاهدان که برای اتصال این بندر به خط ریلی سراسری کلنگ‌زنی شده نیز از یک دهه پیش تاکنون به سرانجام نرسیده است.
عملیات تکمیل فرودگاه بین‌المللی امام خمینی در تهران از سال ۸۴ همچنان نیمه‌تمام مانده و بسیاری از فازهای عملیاتی آن به سرانجام نرسیده است. افزون بر طرح‌های زیرساختی یادشده، گفته می‌شود دولت نهم تا دوازدهم حدود ۴۰ هزار پروژه نیمه‌کاره به میراث گذاشته‌اند. این وضع در حالی است که طی چند دهه گذشته میلیاردها دلار اعتبار و سرمایه صرف اجرای پروژه عمرانی شده است. حالا باید پرسید با این همه سرمایه‌گذاری، چرا زیرساخت‌های کشور وضع مناسبی ندارند؟
متاسفانه بسیاری از پروژه‌های نیمه‌تمام، نه براساس بررسی‌های کارشناسی، نتایج اقتصادی و اجتماعی و ثمرات زیست‌محیطی، بلکه برپایه اثرگذاری گروه‌های ذی‌نفوذ مانند نمایندگان مجلس، اعضای شوراهای شهر، نیروهای اجتماعی یا سیاسی و برمبنای گزارش‌های اغلب صوری در ردیف اجرایی قرار گرفته‌اند. در این میان دولت‌های وقت نیز در حالی که سرمایه‌گذاران خوبی نبوده و نیستند، با کلنگ‌زنی‌ها، درصدد کسب محبوبیت بوده‌اند.
بی‌گمان در شرایط کنونی توسعه، پایش کیفیت و فرآیند ساخت‌وسازها، ملاحظات زیست‌محیطی، مبارزه با فساد‌های جنبی و قطع رانت‌های حاکم بر اجرای آنها بسیاری ضروری است؛ از این رو، حال که دولت با خودداری از افتتاح طرح‌های جدید، تصمیم به تکمیل طرح‌های نیمه‌کاره دارد باید در گام نخست به شناسایی و تفکیک پروژه‌های موثر در مسیر توسعه بپردازد و با در نظر گرفتن میزان صرفه اقتصادی و بازده مفید طرح‌های نیمه‌تمام با بررسی سود و زیان طرح‌ها یک بار برای همیشه روند تخصیص اعتبار و تکمیل هر پروژه ناتمام را نظام‌مند و منطقی کند.
به یاد دارم در جریان ساخت «نیروگاه تلمبه‌ای سد سیاه‌بیشه» که کارها متوقف شده بود، یکی از مقامات مخالف تداوم اجرای این پروژه، در دفاع از استدلال خود گفته بود: امروزه برای تولید ۲ هزار مگاوات برق یک میلیارد دلار هزینه می‌شود، در حالی که در این پروژه افزون بر میلیاردها دلاری که تاکنون هزینه شده، یک میلیارد دلار دیگر باید هزینه شود تا در کل یک مگاوات برق تولید شود (نقل به مضمون)؛ اما باوجود این استدلال منطقی، اجرای طرح بر اثر فشارهای صاحبان منافع خاص و اختصاص اعتبارهایی کلان ادامه یافت؛ چنانکه تاکنون هزاران سازه آبی در گوشه و کنار کشور با هزینه‌های هنگفت و توان انسانی و اجرایی بسیار کلان به اجرا درآمده‌اند که هرگز نتوانسته‌اند گوشه‌ای از مشکلات آبی کشور را برطرف کنند و منجر به توسعه پویا شوند.
بنا بر آنچه گفته شد در راستای بهبود قابلیت‌ها و توانمندی دولت و توسعه همه‌جانبه کشور، بازنگری و پالایش بسیاری از طرح‌های نیمه‌تمام بازمانده از دولت‌های پیشین، ضرورتی حیاتی است. همزمان دولت به‌جای درگیر شدن با ساخت‌وسازها باید اقدام به حذف رانت‌ها و بسترهای فسادآفرین کند و با ایجاد زمینه رقابت سالم، مشوق‌های تسهیل‌کننده مشارکت بخش خصوصی توانمند در اجرای طرح‌های زیربنایی را فراهم سازد.
به‌علاوه اینکه ضمن انجام تغییرات بنیادین در شیوه اجرای طرح‌های عمرانی و اعمال تغییرات ضروری در ساختار اجرای پروژه‌ها، راهکارهای تسریع و تسهیل روند توسعه را پیدا کند.
