اجرای ناقص «سند تحول» تحول‌آفرین نیست
سند تحول بنیادین آموزشوپرورش، یکی از مهم‌ترین اسنادی است که آذر ۱۳۹۰ از سوی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، تصویب و برای اجرا ابلاغ شد.
در این سند در ۸ فصل با ۲۳ هدف کلان در مجموع ۱۳۵ راهکار تعیین شده است. محورهای اساسی سند تحول بنیادین آموزشوپرورش که از اسناد بالادستی به‌شمار می‌رود شامل موضوعات خانه و خانواده، مدرسه، معلم، دانش‌آموز، تربیت، پرورش و آموزش است تا برای متولیان، برنامه‌ریزان و مدیران کشوری الگویی در تعلیم و تربیت باشد. این سند با هدف اصلاح ساختارها و فرآیندهای آموزشی، توسعه فرهنگ مدیریتی و ارتقای کیفیت آموزشوپرورش تهیه شده است.
صمت به بهانه اول مهر و آغاز سال تحصیلی جدید، نیم‌نگاهی به اجرای این سند مهم داشته و با برخی از کارشناسان حوزه آموزشوپرورش درباره عدم‌اجرای آن گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌آید.
تغییرات پیاپی وزرا، مانع اجرای سند
مهدی نویدادهم، مشاورعالی وزیر آموزشوپرورش درباره سند تحول بنیادین آموزشوپرورش به صمت اظهار کرد: سند تحول بنیادین آموزشوپرورش در پاسخ به تحولات محیطی و نیاز به بروزرسانی نظام آموزشی براساس آخرین یافته‌های پژوهشی و اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی تدوین شده و به تصویب شورای‌عالی آموزشوپرورش به‌عنوان عالی‌ترین مرجع سیاست‌گذاری در آموزشوپرورش و سپس شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به‌عنوان عالی‌ترین مرجع سیاست‌گذاری فرهنگی کشور رسید و در نهایت موردتایید مجلس و دولت‌های مختلف و رهبری قرار گرفت تا با اجرای آن آموزشوپرورش بتواند خروجی‌های مناسبی برای پاسخگویی به نیازهای امروز و فردای جامعه داشته باشد.
نویدادهم درباره تدوین سند تحول ادامه داد: تدوین این سند، حدود ۶ سال به‌طول انجامید و در راستای آن بیش از ۵۵۰ پروژه تحقیقاتی از سوی صاحب‌نظران و متخصصان دانشگاهی و حوزوی، مدیران، معلمان و کارشناسان تعلیم و تربیت و در تکمیل آن مطالعات مقایسه‌ای با سایر کشورها انجام شد و در نهایت، در سال ۱۳۹۰ به تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی رسید و در آذر ماه همان سال برای اجرا به آموزش و پرورش ارجاع شد.
پژوهشگر حوزه آموزشوپرورش درباره میزان اجرای این سند بعد از حدود ۱۲ سال، گفت: این سند یک برنامه راهبردی است که ذیل سند چشم‌انداز ۲۰ساله کشور طراحی و تدوین شده که باید در طول زمان اجرایی شود. سند حدود ۱۳۱ راهکار عملیاتی ارائه داد که تنها بخشی از آنها اجرایی شده و امیدوارم در آینده تمام راهکارهایی که در این سند آمده، عملیاتی شود.
کمبود نیروهای متخصص و تحول‌آفرین
نویدادهم درباره موانعی که در مسیر اجرای سند تحول بنیادین آموزشوپرورش قرار دارد، اظهار کرد: متاسفانه اجرای این سند باوجود اهمیتی که دارد با موانعی مواجه بوده است. از جمله چالش‌هایی که در مسیر سند تحول نظام آموزشوپرورش کشور وجود دارد و جزو اصلی‌ترین موانع است، تغییرات پیاپی وزرای آموزشوپرورش و بی‌ثباتی مدیریتی در نظام آموزشوپرورش در این سال‌ها بوده که اجازه نداده است یک مدیریت مقتدر بتواند اجرای سند را دنبال کند. از زمان تصویب سند تاکنون در آموزشوپرورش شاهد حضور بیش از ۸ وزیر و سرپرست در وزارتخانه بودیم که به‌نوعی نتوانستند تیم مدیریتی خود را براساس سند تنظیم و زمینه اجرای واقعی آن را فراهم کنند.
وی در ادامه بااشاره به اینکه کمبودهای مالی دومین موضوعی است که در روند اجرای سند تحول تاثیرگذار بوده، ادامه داد: متاسفانه به‌دلیل مشکلات و محدودیت‌های اقتصادی که اقتصاد آموزش را هم با چالش‌هایی روبه‌رو کرده است، در نهایت اعتباری برای تحول‌آفرینی در آموزشوپرورش پیش‌بینی نشده بود.
یکی دیگر از اصلی‌ترین مشکلات در این زمینه به موضوع نیروی انسان و نابسامانی این بخش در آموزشوپرورش برمی‌گردد. یک بعد این مشکل به مصوبات مجلس در این مدت برمی‌گردد که سبب شد تعداد قابل‌توجهی نیروی انسانی بدون برخورداری از شایستگی‌های لازم برای اجرای سند و بدون تناسب با نیازهای آموزشی وارد حوزه آموزشوپرورش شوند. این موضوع چند پیامد داشت؛ از یک‌سو آموزشوپرورش با فراوانی نیرو مواجه شد و از سوی دیگر، به‌شدت از کمبود نیروهای متخصص و تحول‌آفرین آسیب دید. این موارد و دلایل دیگر، سبب شد متاسفانه باوجود اهتمام و تلاش متولیان امر، شاهد اجرای مطلوب سند تحول نباشیم.
البته بخش‌هایی از سند تحول عملیاتی شده است. به‌عنوان‌نمونه، یکی از راهکارهای ۱۳۱گانه سند تحول، اجرای دانشگاه فرهنگیان بود. این دانشگاه تاسیس شد و در این سال‌ها خروجی‌های بسیار خوبی هم داشته که نیروهای جوان و توانمندی هستند که وارد آموزشوپرورش شده‌اند. یکی دیگر از راهکارهای عملیاتی‌شده سند، بازطراحی ساخت و تجهیزات مدارس است که براساس آن مدارسی که در سال‌های اخیر مبتنی بر شاخص‌ها و استانداردهای سند تحول، طراحی و ساخته می‌شوند، بسیار متفاوت از مدارسی هستند که تا قبل این ساخته می‌شده‌اند. در راستای سند تحول، بخش قابل‌توجهی از بازنگری محتوای کتاب‌های درسی هم انجام شده است. به‌عنوان‌نمونه، محتوای کتاب‌ها به‌شدت حافظه‌محور و در مقابل مهارت و تفکر در آنها کمرنگ بود که برای رفع این مشکل در دوره ابتدایی دروسی به‌عنوان «تفکر و پژوهش» و «مهارت‌آموزی» گنجانده شد. به هر حال اجرای تک‌تک راهکارهایی که در سند تحول آمده، زمانبر است.
نویدادهم در پایان با تاکید بر اهمیت مهارت‌آموزی در نظام آموزش و پرورش و تاثیری که این بعد بر اقتصاد و جامعه دارد، اظهار کرد: یکی از بحث‌های بسیار جدی در سند تحول، مهارت‌آموزی دانش‌آموزان بوده که به‌صراحت در سند موردتاکید قرار گرفته است. فارغ‌التحصیلان آموزشوپرورش باید از مهارت‌های لازم برای اشتغال در بازار کار برخوردار باشند.
این موضوع در سند تصریح شده، احکام و محتوای آن تدوین شده، اما به‌دلیل برخی مشکلات به‌ویژه مشکلات مالی، این اهداف محقق نشده و ما شاهدیم که برخی هنرستان‌ها از کمبود تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری متناسب با بازار کار رنج می‌برند. اگر وزارت صمت به‌دنبال نیروهای توانمند و کارآفرینی است که در بنگاه‌ها، موسسات و کارخانه‌ها و... به کارگرفته شوند، پیشنهاد می‌کنم این وزارتخانه همکاری نزدیک‌تری با آموزش و پرورش داشته باشد تا خروجی نظام آموزشی بتواند در تامین نیروی انسانی به بخش صنعت، معدن و تجارت کشور مفید باشد.
محور اصلی سند مشخص نیست
سحر بیات، کارشناس حوزه تعلیم و تربیت نیز درباره ایرادات سند تحول بنیادین آموزش و پرورش کشور و موانعی که در مسیر اجرای آن قرار دارد، به صمت گفت: سند تحول بنیادین، ترکیبی از خوبی‌ها و بدی‌هاست، یعنی در عین حال که به راهکارهای عملیاتی بسیار خوب و به موارد تعلیم و تربیتی که اساس و بنیان آموزش است، مانند عدالت آموزشی پرداخته، مواردی متناقض با آنها هم به چشم می‌خورد که همین موارد ضد و نقیض را می‌توان مانعی در مسیر اجرایی شدن راهکارهای سند دانست. به‌عنوان‌نمونه، به عدالت آموزشی که مبنای توسعه آموزشی است، اشاره شده، اما از سوی دیگر، خصوصی‌سازی، آموزش طبقاتی و فروش مدرسه که متناقض با عدالت آموزشی است هم، در این سند آمده و در بخش زیادی از سند به راهکارهایی برای توسعه مشارکت‌های مردمی و مدارس غیردولتی اشاره شده است.
راهکارهای ضد و نقیض
بیات در ادامه اظهار کرد: یکی از اصلی‌ترین دلایل اجرایی نشدن سند تحول به همین تناقضات برمی‌گردد. یکی دیگر از دلایل عدم‌اجرای سند این است که وظایف تعلیم و تربیتی آموزشوپرورش را فراتر از ماموریت‌های وزارتخانه تعریف کرده است. به‌عنوان‌نمونه در بخش‌هایی از سند به آموزش خانواده اشاره کرده یعنی آموزشوپرورش در مقوله آموزش در خانواده هم دخالت کند یا در بسیاری از موارد شاهد هستیم که این سند آموزشوپرورش را در اجرای ماموریت‌های برخی از سازمان‌ها دخیل کرده؛ به‌عبارتی فراتر از وظایف نظام و سیستم آموزشی راهکار ارائه داده است.
وی ادامه داد: از جمله دلایل مهم دیگر که مانع تحقق اهداف سند تحول شده، فقدان دانش و علم کیفی است: یعنی علم و دانش انجام برخی پژوهش‌ها و بررسی متغیرهای کیفی حوزه تعلیم‌وتربیت که بتواند نشان بدهد برخی شاخص‌های کیفی در تعلیم‌وتربیت چگونه می‌تواند رشد کنند و اندازه‌گیری شوند را در کشور نداریم. حال در مقابل بیشتر راهکارهای سند تحول بنیادین برمبنای شاخص‌های کیفی تدوین شده است. به‌عنوان‌نمونه، در این سند، هدف آموزش و پرورش را تربیت انسان‌هایی با شاخص‌هایی کاملا کیفی تعریف کرده، در حالی که دانش اندازه‌گیری و توسعه این شاخص‌های کیفی را در کشور به‌اندازه کافی نداریم و در این زمینه، مطالعات عمیق و قابل‌ارجاعی نداریم. به‌همین‌دلیل است که درک سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران ما که در رأس نظام آموزشی هستند، درست نیست که به‌دلیل فقدان دانش لازم است و نمی‌توانند درک کنند برای تربیت انسانی با شاخص منتقد و شجاع و... باید چه استراتژی‌هایی را به‌کار بگیریم. اینکه این متغیرها را چگونه اندازه‌گیری کنیم هم نمی‌دانیم. فقدان این دانش را در نظام رتبه‌بندی معلمان نیز شاهد هستیم. به‌راستی چرا نتوانسته‌ایم یک رتبه‌بندی اصولی و علمی اجرا کنیم؟ یکی از دلایل آن، این است که بیشتر صلاحیت‌های حرفه‌ای معلمان، مربیان و... باید با متغیرهای کیفی سنجیده و مشخص شود که متاسفانه ما دانش سنجش آنها را نداریم.
کارشناس حوزه تعلیم و تربیت بااشاره به اینکه بخشی از عدم‌اجرای سند تحول بنیادین در نظام آموزشوپرورش نیز به درک و فهم سیاست‌گذاران از سند برمی‌گردد، گفت: دانش و علم لازم برای سنجش متغیرهایی که نشان می‌دهد راهکارهای سند به‌معنای واقعی اجرایی شدن را نداریم. تمام اینها در نهایت سند را به محاق برده و از اجرا دور کرده است. سند نوشتاری مقدس شده است. البته سند تحول، سند ارزشمندی است، اما نیازمند بازبینی و ترمیم است و باید هرچه زودتر ایرادات آن را برطرف کنیم.
سیاست اصلی این سند مشخص نیست
بیات در پاسخ به این پرسش که چرا در راستای رفع ایرادات سند اقدامی انجام نمی‌شود، اظهار کرد: تدوین‌کنندگان سند باید پاسخ این پرسش را بدهند. ایرادات مشخص است و باید برطرف شوند. شاید عدم‌فهم و درک است که مانع از انجام این پایش و ارزیابی می‌شود. از سویی به نظر من به حدی ماموریت‌های تعلیم و تربیت را در این سند توسعه داده‌اند که فراتر از ماموریت آموزش و پرورش رفته است. هدف این است که دانش‌آموزان براساس آنچه در سند آمده و در قالب ۶ زیر نظام تربیت شوند. در کشورهای توسعه‌یافته برای داشتن یک مدرسه کارآمد و اثربخش، سیاست اصلی اجرای عدالت آموزشی است، اما در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش استراتژی و سیاست اصلی این سند مشخص نیست. به‌عنوان نمونه در فنلاند سیاست اصلی اجرای عدالت آموزشی است و تمام فعالیت‌هایی که در نظام تعلیم و تربیت این کشور شکل می‌‌گیرد، ذیل همین اصل عدالت آموزشی است. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ما پر از تناقضات و گستردگی و نادیده گرفتن استرانژی واحد دقیق و اثرگذار است که باعث شده سیاست‌گذاری‌های ما هم درک دقیقی از این موضوع نداشته باشند و ندانند باید به کدام سمت بروند.
بیات در پایان اظهار کرد: اگر تعلیم وتربیت را به‌عنوان رکن اصلی توسعه قرار دهیم، دست از سیاسی‌‌کاری و انتصابات کیلویی در رأس تصمیم‌گیری‌ها برداریم و سند اصلاح و اجرایی شود، عدالت آموزشی توسعه پیدا خواهد کرد.
سخن پایانی
بنا بر این گزارش، با تمام تلاش و زمانی که صرف تدوین سند تحول آموزش وپرورش شد، اما اجرای سند تاکنون با مشکلاتی مواجه شده که برخی از این مشکلات عبارتند از: عدم‌تخصیص منابع مالی کافی، نقص در برنامه‌ریزی و هماهنگی، مقاومت نهادهای آموزشی، عدم‌پشتیبانی سیاسی و مشکلات ساختاری و سیستمی.
این مشکلات باعث تاخیر در اجرای طرح تحول بنیادین آموزشوپرورش ایران شده است، از این‌رو انتظار می‌رود متولیان امر هرچه سریع‌تر به این موضوع ورود و ایرادات آن را اصلاح کنند تا موانع برطرف و راهکارهای آن اجرایی شود.
