یعنی ضریب فرآوری خرما در کشور ۷۸ درصد است. سیستان و بلوچستان به سبب نزدیکی به خط استوا و بهره‌گیری از رطوبت دریا توانمندی زیادی در تولید محصولات گرمسیری و نیمه گرمسیری و منحصر به فرد از جمله انبه، موز، پاپایا، گواوا، هندوانه آناناسی، نارگیل، زیتون محلی، مرکبات و... دارد. تولید محصولات کشاورزی در سیستان‌وبلوچستان در طول سال رواج دارد و زمین‌های برخی مناطق این استان مانند نیکشهر، سرباز، ایرانشهر، کنارک و چابهار هر سال توان تولید ۲ بار محصول را دارند. هم اکنون در بیش از ۲۰۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی سیستان و بلوچستان محصولات زراعی و در ۸۰ هزار هکتار از باغ‌های استان انواع میوه‌های گرمسیری، نیمه گرمسیری و سردسیری تولید می‌شود. برداشت خرما از دیگر فعالیت‌های کشاورزان این استان است که معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان چندی پیش خبر از برداشت ۱۲ هزار تن خرما از سطح ۵هزار هکتار از نخلستان‌های این استان داد.

اشتغالزایی در نخلستان‌های زاهدان

اردشهر شهرکی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با ایرنا اظهارکرد: برداشت خرما از تیر در سیستان و بلوچستان با ارقام زودرس شامل کتومی، نگال و آشوبه شروع و با ارقام دیررس مایکلی و هلیله در آبان به پایان می‌رسد.

وی بیان کرد: خرمای مضافتی با سطح زیر کشت ۲۸ هزار و ۴۰۰ هکتار و خرمای ربی با سطح زیرکشت ۲۲ هزار و ۵۰۰ هکتار که بیشترین نخلستان‌های سیستان و بلوچستان را به خود اختصاص داده‌اند. معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان گفت: ۴۱ درصد سطح محصولات باغی استان به کشت خرما اختصاص دارد. وی بیان کرد: از ۶۲ هزار و ۹۱۴ هکتار نخلستان در سیستان و بلوچستان ۴۹ هزار و ۷۱۸ هکتار بارور بوده و سالانه بیش‌از ۲۵۰ هزار و ۸۹۸ تن انواع خرما در این استان تولید و روانه بازار مصرف می‌شود. خرمای تولید شده سیستان و بلوچستان علاوه‌بر استان‌های دیگر به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، اروپایی و روسیه صادر می‌شود.

وی افزود: بیشترین نخلستان‌های سیستان و بلوچستان در شهرستان‌های سراوان، ایرانشهر، نیکشهر و سیب و سوران واقع شده است. معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان تصریح کرد: کشت خرما در استان زمینه اشتغال افزون‌بر ۴۰ هزار نفر را فراهم کرده است.

ظرفیت محدود صنایع بسته‌بندی خرما

در کل با وجود ارزش‌افزوده‌ای که تجارت خرما می‌تواند در کشور ایجاد کند همچنان با مشکلات و چالش‌های فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند. در این رابطه، مهدی کریمی تفرشی، رئیس هیات‌مدیره یک شرکت صنایع غذایی در گفت‌وگو با شبکه خبری صنایع غذایی ایران گفت: اصلاح و جایگزینی ارقام مناسب تجاری و توسعه ارقام از طریق کشت بافت از جمله چالش‌های تولید خرما در کشور است. از طرفی عملیات کاشت و برداشت خرما نیاز به مکانیزه شدن دارد و باید بالابرهای مناسب در این زمینه فراهم شود.

وی افزود: متاسفانه تعاونی‌های کارآمدی هم برای بررسی و رفع مسائل نخلداران در کشور وجود ندارد. ظرفیت صنایع فرآوری و بسته‌بندی خرما در کشور ناکافی بوده و احداث این صنایع فرآوری در قطب‌های تولید به‌طور مناسبی انجام نشده است. همچنین در واحدهای بسته‌بندی و فرآوری خرما از فناوری‌های مدرن و به روز استفاده نمی‌شود و بنابراین سطح فرآوری به نسبت پایین است.

کریمی‌تفرشی گفت: به علاوه در فرآوری محصولات خرما جای خلاقیت و نوآوری بسیاری وجود دارد که لازم است انجمن‌های تخصصی تحقیق و توسعه و پژوهشکده‌ها در این حوزه به طور فعال‌تری ورود کنند و با ایده‌های نوآورانه به این صنعت وارد شوند. وی ادامه داد: اصول و الزامات مرتبط با برچسب‌زنی محصولات منطبق با استانداردهای ملی یا بین‌المللی نیز در این صنعت آنچنان که انتظار می‌رود رعایت نمی‌شود. ظرفیت‌های سردخانه‌ای نیز در برخی استان‌ها با کمبود مواجه است. به گفته این کارشناس؛ ‌علاوه بر نبود واحدهای فناوری در صنعت خرما، این بخش با کمبود نقدینگی و تامین منابع مالی مواجه است. بازار فروش خرما در زنجیره ارزش خرما اهمیت بسیار بالایی دارد که این روزها این بازار همچون گذشته به دلیل افزایش قیمت‌ها رونق چندانی ندارد و تقاضا برای مصرف این محصول کاهش پیدا کرده است. وی گفت: بررسی آمار و اطلاعات مربوط به صادرات خرما نشان‌دهنده آن است که ایران، در سال ۱۳۹۹ با رقمی‌حدود ۲۹۷ میلیون دلار دومین صادر‌کننده بزرگ خرما در جهان بوده است. با این حال، با توجه به پایین بودن متوسط نرخ خرمای صادراتی ایران در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با نرخ صادراتی کشورهای دیگر نظیر تونس، عربستان، فرانسه، هلند و امریکا، ارزآوری به نسبت کمتری دارد.

کریمی‌تفرشی با اشاره به اینکه فروش فله‌ای بازار پسندی ندارد گفت: ضمن اینکه خرمای ایران بیشتر به صورت فله‌ای و در بسته‌بندی‌های بزرگ ۵ الی ۱۰ کیلویی به کشورهای دیگر صادر می‌شود که هم از نظر بازار پسندی مناسب نیست و هم اینکه فرصت و زمینه انجام فرآوری‌های مختلف را محدود می‌کند. از این‌رو، صادرات خرمای ایران با ارزش‌افزوده پایین‌تری همراه است. در واقع می‌توان گفت معمولا خرمای ایران بعد از صادرات به کشورهای هدف، با انجام فرآوری‌های مختلف در آنجا، دوباره بسته‌بندی شده و با الصاق برچسب مربوط به انواع استانداردهای کیفی و بهداشتی (حلال، ایزو ۲۲۰۰۰، ایزو ۹۰۰۲ HACCP )، با برند و بسته‌بندی‌های دیگر به بازار عرضه می‌شود. حتی به کشور ایران نیز صادر می‌شود و این جای تاسف بسیار دارد. وی ادامه داد: توجه نکردن شرکت‌های صادرکننده به الزامات، ویژگی‌ها، سلایق و نیاز بازارهای هدف به‌ویژه از نظر نوع بسته‌بندی محصول، یکی از مهم‌ترین دلایل ضعف نظام بازاریابی محصول خرما است.

چالش‌های زنجیره ارزش خرما در ایران

بر اساس آمارها، ایران سومین تولیدکننده بزرگ خرما در جهان است اما از منظر رتبه‌بندی ارزش جهانی در رتبه نهم قرار می‌گیرد چراکه چالش‌های زنجیره ارزش خرما مانع استفاده از ظرفیت‌های تولیدی شده است.به گزارش اتاق بازرگانی ایران، خورشید گزدرازی، رئیس اتاق بوشهر گفت: سالانه۷ میلیون تن خرما در دنیا تولید می‌شود و ایران با تولید یک‌میلیون و ۳۰۰ هزار تن خرما در سال، رتبه سوم دنیا را به خود اختصاص داده است.

وی افزود: در رتبه‌بندی ارزش جهانی ایران در رتبه نهم تولیدکننده خرما قرار دارد؛ زیرا این محصول استراتژیک باوجود برخورداری از ظرفیت‌های کم‌نظیر نتوانسته به‌طور شایسته به بازارهای جهانی راه پیدا کند که از اصلی‌ترین دلایل آن چالش‌ها و مشکلات موجود در زمینه زنجیره ارزش خرمای ایران به‌ویژه در بخش فرآوری است.

وی ادامه داد: همچنین بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌ها، علاوه بر خطر از دست رفتن جایگاه بین‌المللی خرمای کشور، مصرف سرانه خرما در داخل نیز در مقایسه با سال‌های گذشته کاهش یافته است که باید در این زمینه احساس خطر کرد زیرا این محصول علاوه بر اینکه یکی از اقلام عمده صادرات غیرنفتی و کشاورزی در ارزآوری کشور محسوب می‌شود از منابع تامین نیازهای غذایی و ایجاد اشتغال و درآمدزایی در مناطق شهری و روستایی است.

گزدرازی اظهار کرد: ضعف کشور در حوزه تولید و فروش خرما بنیادی است که در کل فرآیند از زمان کاشت تا برداشت، فرآوری و بسته‌بندی، بهداشت و ایمنی، تولید تا مصرف و مهم‌تر از همه در صادرات آن مشاهده می‌شود. وی گفت: اصلاح قوانین مخل و ناکارآمد که بارها به هنگام تثبیت محصول در بازار هدف، اثرات مخرب آنها باعث لغو قراردادهای صادرکنندگان کشور با طرف‌های خارجی شده ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

گزدرازی ادامه داد: جلوگیری از صدور بخشنامه‌ها و رویه‌های خلق‌الساعه که بدون ملاحظه شرایط سخت تولیدکننده و صادرکننده لحاظ شده از دیگر ضرورت‌های مهم در حوزه خرما است.

وی گفت: الزام به رعایت ماده ۲۴ قانون بهبود محیط کسب‌وکار درباره ضرورت رعایت بازه زمانی مناسب از صدور بخشنامه تا اجرای آن طوری که باعث ضرر تولیدکننده و صادرکننده و رویگردانی طرف‌های خارجی از انعقاد قرارداد با فعالان اقتصادی نشود، از دیگر ضرورت‌های مهم برای رونق اقتصاد خرما است. رئیس اتاق بوشهر گفت: تامین مالی و سرمایه در گردش صادرکنندگان و اعطای تسهیلات با سود و دوره تنفس مناسب با توجه به وجود انبوهی از خرما در سردخانه‌های کشور، استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فناوری در راستای بهره‌مندی از تکنولوژی‌های روز دنیا برای حضوری شایسته در بازارهای جهانی، تاسیس سازمان خرما همانند سازمان چای که حلقه تولید تا مصرف داخلی و خارجی را به‌خوبی حمایت کرده، ازجمله ملزومات صنعت خرمای کشور است که باید موردتوجه جدی قرار گیرد.

سخن پایانی

با توجه به اینکه ایران سومین تولیدکننده خرما در جهان است انتظار می‌رود روی صادرات این محصول به‌عنوان یکی از کالاهای با ارزش گسترش‌دهنده صادرات غیر نفتی مدیریت بیشتری صورت گیرد، چرا که این محصول ظرفیت این را دارد که منشأ ارزآوری و ایجاد ارزش‌افزوده در کشور باشد. به گفته کارشناسان، توجه به شناسایی بازارهای هدف در کشورهای آسیای شرقی با حمایت سازمان صمت در اعزام و پذیرش هیات‌های تجاری از دیگر راهکارهایی است که باید در حوزه خرما موردتوجه جدی واقع شود.