تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مبتنی بر سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های منطقه‌ای با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک تولید محصولات کشاورزی در راستای حفظ محیط‌زیست، الگوی کشت نامیده می‌شود. اجرای الگوی کشت مناسب، امنیت غذایی و پایداری تولید را تضمین می‌کند که برای حفاظت از منابع پایه و افزایش بهره‌وری عوامل تولید، امری ضروری است. البته اجرای این طرح، هماهنگی و همکاری وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی و بازرگانی را می‌طلبد. از سال ۱۳۵۰ بحث الگوی کشت در ایران مطرح بود و حالا نیم‌قرن است الگوی کشت، جزو چالش‌های بخش کشاورزی به‌شمار می‌رود و فعالان کشاورزی تاکید دارند به‌دلایل گوناگون در این ۵۰ سال، الگوی کشت اجرایی نشده است. برخی از کارشناسان این حوزه معتقدند دانش اجرای این طرح را نداریم و برخی نیز می‌گویند کشاورزان آمادگی لازم برای اجرای آن را ندارند. هر چند ظاهرا مسئولان امر در این زمینه عقیده متفاوتی دارند. حال پس از ۵۰ سال، در دولت سیزدهم و با حضور مسئولان امر، از سند کشت محصولات رونمایی و به استان‌ها ابلاغ شد.

صمت در این گزارش به بررسی مشکلات اجرایی نشدن طرح الگوی کشت پرداخته است.

خطر ایجاد کشاورزی دستوری

با اجرای الگوی کشت می‌توان از تولید بی‌رویه محصولی که برای آن بازاری وجود ندارد، جلوگیری کرد. الگوی کشت در استفاده درست از منابع آبی نیز مؤثر است و از تولید محصولات آب‌بر در مناطقی که با تنش‌های آبی مواجه هستند، جلوگیری
می‌کند.

حال مسئولان خبر از ابلاغ سند کشت محصولات استان‌ها در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ می‌دهند؛ سندی که سال‌هاست از دست دولتی به‌دست دولت دیگر می‌رود، اما خبری از اجرای آن نیست. سرانجام دولت آقای رئیسی، پس از انجام جراحی اقتصادی، خبر از اجرای طرح الگوی کشت می‌دهد. این در حالی است که دولت‌ها نداشتن ابزار لازم را دلیل عدم‌ابلاغ اجرای الگوی کشت می‌دانستند و این‌طور اعلام می‌شد که نمی‌توان به کشاورز اجبار کرد که یک محصول خاص را بکارد و این کشاورزان هستند که براساس منفعت خود، اقدام به کشت محصولات می‌کنند.

کارشناسان کشاورزی بر این نکته تاکید دارند که با وجود تدوین و ابلاغ طرح الگوی کشت، باید دید دولت سیزدهم چگونه قرار است کشاورزان را راضی به اجرای الگوی کشت کند.

برخی نیز پا را فراتر گذاشته و معتقدند شاید اصلا راضی کردنی در کار نباشد و خبر اجرای طرح الگوی کشت، سیگنالی برای توسعه کشاورزی دستوری باشد.

شواهد حاکی از آن است که ابلاغ الگوی کشت مانند اجرای اصلاح طرح هدفمندی یارانه‌ها و داستان حذف ارز ترجیحی، کار سختی است. برخی نیز معتقدند همان‌طور که پیامدهای جراحی اقتصادی و حذف ارز ترجیحی، دامن اقتصاد را گرفته و بسیاری از بخش‌ها را با مشکلات جدی مواجه کرده، ممکن است اجرای این طرح نیز کام کشاورزان را تلخ کند. به عقیده برخی از کارشناسان این حوزه، این‌بار تیغ جراحی اقتصادی دولت سیزدهم، قرار است با کشت دستوری، گلوی کشاورزان را ببرد.

الگوی کشت با دستور، عملیاتی نمی‌شود

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون درباره اجرای الگوی کشت در سال جاری، به صمت گفت: طرح الگوی کشت، برنامه‌ای است که به کشاورزان توصیه می‌کند چه محصولی را، کجا و به چه میزان بکارند. اجرای طرح الگوی کشت در پایان سال زراعی مشخص می‌شود. سال زراعی کشور از اول مهر هر سال شروع و در شهریور سال آینده تمام می‌شود. نکته جالب‌توجه این است که با وجود وعده‌های داده شده، اجرایی شدن این طرح در سال جاری، تنها یک شعار است. همچنین پیش‌بینی ‌شده با اجرای این طرح، تحول بزرگی در تولیدات کشاورزی ایجاد شود، اما اصلا قرار بر اجرای این طرح نیست.

رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون با اشاره به دلایل اجرایی نشدن این طرح، اظهار کرد: نمی‌توان به کشاورز اجبار کرد که حتما یک محصول خاص را بکارد.کشاورزان براساس منفعت خود اقدام به کشت محصولات می‌کنند. وی افزود: هنگامی‌که صحبت از طرح الگوی کشت می‌شود، به این معناست که دولت باید کشاورز را قانع کند تا محصولی که برای آن منفعت اقتصادی دارد، نکارد و محصولی که دستور داده شده را کشت کند. تا زمانی‌که دولت کشاورز را قانع نکند و امکانات و تسهیلات برای کشاورز فراهم نشود، اجرای الگوی کشت فقط در حد شعار است.

منابع خاک در معرض خطر است

قاسمی ضمن تاکید بر اهمیت اجرای طرح الگوی کشت، بیان کرد: الگوی کشت برای ایجاد امنیت غذایی پایدار، یک الزام اساسی است، اما با دستور اجرایی نمی‌شود. این در حالی است که سالانه الگوی کشت از سوی وزارت جهاد کشاورزی ابلاغ می‌شود، اما فقط در حد یک توصیه است. از سوی دیگر، متاسفانه به این دلیل کمبود منابع آبی به چشم می‌آید، توجه بیشتری به سمت آن است، اما حقیقت این است که منابع خاکی ما نیز در معرض خطر است که با اجرای این طرح می‌توان آن را نجات داد. همچنین به‌دلیل مشکل کم‌آبی در کشور، راهی جز الگوی کشت نداریم.

وی با بیان اینکه شنیده‌ها حاکی از آن است که در بودجه ۱۴۰۲، دست‌کم ۳۰ هزار میلیارد تومان برای اجرای الگوی کشت باید در نظر گرفته شود، افزود: به عقیده بسیاری از فعالان حوزه کشاورزی، اجرای الگوی کشت نیاز به بودجه سنگینی ندارد، بلکه تنها نیاز به برنامه و سیاست‌گذاری دارد.

شرط اجرا چیست؟

رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون با اشاره به‌شرط لازم برای اجرای طرح الگوی کشت گفت: اطمینان، سیاست‌گذاری و برنامه درست از سوی دولت لازمه اجرای طرح الگوی کشت است. اگر بازار و شرایط برای کشاورز فراهم شود، این طرح اجرایی خواهد شد. معیشت کشاورز باید تامین شود، چراکه این طرح با دستور عملیاتی نخواهد شد و کشاورزان در موفقیت اجرای آن دخیل هستند.

کشاورزان، نقطه عطف اجرای طرح الگوی کشت

مجتبی شادلو، نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران درباره اجرای الگوی کشت به صمت گفت: این طرح، طرح بسیار خوبی است که باید از سال‌ها قبل اجرایی می‌شد. با اجرای الگوی کشت و ایجاد زنجیره تولید، کشاورزان بدون دغدغه به تولید ادامه می‌دهند. این در حالی است که با رها شدن بخش کشاورزی، تولید دچار وقفه می‌شود و احیای مجدد آن، ممکن نیست. به‌طور کلی، اجرای طرح الگوی کشت با توجه به شرایط فعلی که به پایداری نسبی در تولید رسیدیم، ضروری است.

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران با تاکید بر اینکه تولید با نگاه صادرات‌محور و تامین نیاز داخل، تنها با اجرای الگوی کشت تحقق می‌یابد، گفت: شرایط تضمینی خرید و نرخ نهایی محصول باید مشخص شود تا تولیدکننده با اطمینان خاطر بیشتری به تولید بپردازد. وی در ادامه با اشاره به اینکه متاسفانه شاهد از بین رفتن زحمات کشاورزان به‌ویژه در تولید محصولاتی مانند هندوانه، خربزه و... هستیم، اظهار کرد: این محصولات در زمین‌هایی کشت می‌شوند که می‌توان در همان زمین‌ها، محصولات استراتژیک مانند گندم، جو و دانه‌های روغنی را برحسب نیاز داخلی تولید کرد، زیرا بازار هدف نیز برای آنها وجود دارد.

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران افزود: از سوی دیگر، تنها برای چند محصول استراتژیک خریدهای تضمینی محقق می‌شود و در سایر محصولات، خرید تضمینی، نوعی رفع تکلیف است، به‌دلیل اینکه نرخ خرید تضمینی برخی از محصولات کشاورزی هزینه تمام‌شده کالا جبران نمی‌کند و از سوی دیگر، امکانات تحویل و جمع‌آوری نیست. در مجموع، اجرای الگوی کشت، یک فرصت خوب برای کشاورزان و اقتصاد کشور است.

از نظرات کشاورزان استفاده شود

شادلو با بیان اینکه نقطه عطف اجرای طرح الگوی کشت، کشاورزان هستند، افزود: طرح الگوی کشت، لازمه کار و پایداری در تولید است. این در حالی است که دولت باید با بخش تولید در این تصمیم‌گیری‌ها هماهنگ باشد. این فعال حوزه کشاورزی با بیان اینکه کشاورزی که در میدان است و به کشاورزی می‌پردازد، نکاتی را بیان می‌کند که در چارچوب مدیریتی دیده نمی‌شود، گفت: اگر در این طرح از نظرات کشاورزان استفاده نشود، قطعا اجرای آن با مشکلات بسیاری همراه خواهد شد. باید مراقب بود تا اجرای این طرح بسیار خوب با تصمیم‌های یک‌شبه و بدون کارشناسی، منجر به بروز آسیب‌های در حوزه کشاورزی نشود. اجرای الگوی کشت زمانی نتیجه مطلوبی خواهد داشت که در برای اجرای آن از نظرات کشاورزان نیز استفاده شود.

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران با بیان اینکه بی‌توجهی به اجرای الگوی کشت، چالش‌های متعددی برای تولیدکننده و مصرف‌کننده به‌دنبال دارد، گفت: الگوی کشت در حد شعار سال و آمایش سرزمین باید اجرا شود، زیرا تولید برخی محصولات اقتصادی نیست و در ابتدا منجر به زیان تولیدکننده و سپس مصرف‌کننده خواهد شد. وی افزود: بی‌توجهی به اجرای الگوی کشت موجب شده بسیاری برخی از کشاورزان یک‌باره محصولات جالیزی را در چند قلم کشت کنند، زیرا معتقدند سایر محصولات بازار ندارد یا کشت آنها زیاد است که در نهایت همین امر منجر به کمبود یا مازاد تولید در برخی محصولات کشاورزی می‌شود.

کشاورز هزینه‌ای به دوش دولت نمی‌گذارد

شادلو با بیان اینکه شنیده‌ها حاکی از آن است که در بودجه ۱۴۰۲ دست‌کم باید ۳۰ هزار میلیارد تومان برای اجرای الگوی کشت در نظر گرفته شود، افزود: کشاورز هیچ‌گاه نمی‌خواهد هزینه‌ای را به دوش دولت بگذارد. اگر درست تصمیم‌گیری شود، نه‌تنها اجرای الگوی کشت هزینه‌بر نخواهد بود، بلکه بسیاری از هزینه‌های تولید را هم کاهش خواهد داد.

تامین بازار، نکته‌ای بسیار مهم

نایب رئیس اتحادیه باغداران تهران با اشاره به تاثیرات تصمیمات غلط برای اجرای طرح الگوی کشت، اظهار کرد: اگر در اجرای طرح الگوی کشت درست تصمیم‌گیری نشود، دچار یک بحران بلند‌مدت خواهیم شد. از سوی دیگر، تامین بازار نیز از نکات مهم و لازم‌الاجرا در این طرح است. در این میان، اگر دستور کاشت یک محصول در برخی مناطق صادر شود که مستعد آن کشت نباشند و زیرساخت لازم فراهم نشده باشد، با وجود برنامه‌ریزی و بازار هدف، محصول عمل نمی‌آید.

سخن پایانی

زمانی‌که رسانه‌های خبری از شکستن طلسم ۵۰ ساله اجرای الگوی کشت به‌دست دولت سیزدهم می‌دهند، در واقعیت، خبری از اجرای این طرح نیست. گویی اجرای این آرزوی ۵۰ ساله بخش کشاورزی، آرزوی دولت سیزدهم نیز هست که به هر قیمتی قصد تحقق آن را دارد و مسئولان از اجرای آن خبر می‌دهند، در حالی که اجرای این طرح، پایان سال زراعی مشخص می‌شود. برخی کارشناسان حوزه کشاورزی با تاکید بر اینکه ظاهرا دولت سیزدهم آینده‌بینی خوبی دارد و می‌تواند اجرای این طرح را پیش‌بینی کند، معتقدند درباره اجرای طرح الگوی کشت هیچ نظری از کشاورزان خواسته نشده که همین موضوع می‌تواند پاشنه‌آشیل این طرح باشد. طبق باور این گروه، دولت سیزدهم با چشم‌پوشی از نظر کارشناسی فعالان حوزه کشاورزی، چگونه در انتظار پیامدهای مثبت اجرای طرح الگوی کشت است و خبر از اجرای این طرح می‌دهد؟