کتاب الکترونیکی یا کاغذی؟
سعید مرادیکیا_کارشناس مدیریت پسماند
در ایران دو جنگلی که عرصه بیشتری از پوشش جنگلی کشور را شامل میشود، جنگلهای هیرکانی در شمال و جنگلهای زاگرس در غرب کشور در امتداد زاگرس است. این دو جنگل با سرعت بسیار بالایی در حال تخریب بوده و یکی از عوامل تخریب آن کاغذسازی است. در دورانی ظرفیت اکولوژیک جنگلهای کشور اجازه میداد درختان آن، خوراک کارخانههای کاغذسازی را تامین کنند، چراکه نسبت مصرف و رشد جمعیت با رشد درختان هماهنگی داشت اما به خاطر رشد سریع جمعیت و مصرفگرایی، دیگر رشد جنگلها متناسب با برداشتها و تخریبها نبود و بدینترتیب دیگر جنگلها پاسخگوی نیاز کارخانجات گوناگون نیستند. این مسئله باعث شد نگاهها به برداشت و استفاده از منابع جنگلی برای تولید کاغذ تغییر کند. یکی از سوالاتی که درباره صنعت انتشار کتاب و تاثیر آن بر تخریب جنگلّها مطرح میشود این است که آیا بهتر نیست به جای استفاده از کتابهای کاغذی از کتابهای الکترونیک یا همان eBook استفاده کنیم؟ پاسخ این سوال را با طرح سوال دیگری جواب میدهم. آیا در سرویس بهداشتی خشک کردن دست با دستمال کاغذی بهتر است یا با استفاده از دستگاههای خشککن برقی؟ پاسخ به این سوال در هر جغرافیایی متفاوت است. در کشوری مانند مجارستان ۸۰ درصد سطح این کشور را جنگل فراگرفته اما در ایران پوشش جنگلی بسیار ضعیف و نادر و هر روز هم در حال از بین رفتن است. با این وجود، ایران از منابع انرژی سرشاری برخوردار است. مسلما در دو کشور با منابع جنگلی و منابع انرژی نفت و گاز کاملا متفاوت، پاسخ به این سوال هم متفاوت خواهد بود، چراکه در کشور مجارستان منابع جنگلی بسیار زیاد و انرژی کم است و شاید اگر در این کشور بگوییم دستمال کاغذی استفاده شود، درستتر باشد. شاید هم اگر در ایران که منابع انرژی زیادی دارد بگوییم بهجای دستمال کاغذی از خشککن برقی استفاده شود، پاسخ درستتری دادهایم.
در دنیا برای پاسخ به این سوالها علمی بهعنوان «ارزیابی چرخه عمر» به وجود آمده است. اگر بخواهیم دو محصول را با هم مقایسه کنیم و بگوییم در منطقه جغرافیایی مدنظر استفاده از کدامیک از این دو محصول آسیب کمتری به محیطزیست میرساند، ارزیابی چرخه عمر میتواند پاسخگو باشد. ارزیابی چرخه عمر میگوید باید تمام آسیبها و آلودگیهایی که هر دو محصول از مرحلهای که از معدن، دریا، رودخانه یا جنگل تولید میشود به محیطزیست وارد میکند در دو کفه ترازو قرار داده شود. این دو کفه ترازو از یک جنس نیستند. مثلا برای تولید eBook ممکن است نفت بیشتر یا مواد شیمیایی گوناگونی که تجهیزات الکترونیکی را تولید میکنند، استفاده شود اما برای تولید کاغذ، آب یا جنگل بیشتری مصرف و در نتیجه کربن بیشتری وارد جو کره زمین شود. برای اینکه این دو آلودگی با هم قابل قیاس شود، آنها را به واحدی با عنوان متریک تن CO ۲ تبدیل میکنند. بهطور مثال گفته میشود یک واحد یا دو گرم سربی که در صنایع الکترونیک ایجاد میشود، معادل است با A مترمکعب متریک تن CO ۲ که بهعنوان گازهای گلخانهای وارد جو میشود. زمانی که این تبدیل انجام میشود میتوانیم با نگاه کردن به دو کفه ترازو دریابیم کدامیک از محصولها آسیب بیشتر یا کمتری به محیطزیست میرساند. بنابراین برای پاسخ درست به این سوال که eBook و کتابهای الکترونیک آسیب کمتری به محیطزیست میرساند یا کتابهای کاغذی نیاز به ارزیابی چرخه عمر با توجه به منابع طبیعی کشور داریم. اما به نظر من با توجه به شرایط ایران و مشکلهایی که برای جنگلها وجود دارد، استفاده از کتابهای الکترونیک میتواند بهشدت به حفظ و بقای جنگلهای ما کمک کند. حتی اگر صنعت انرژی نگاه بلندمدتتری به منابع انرژی پاک داشته باشد و انرژیهای تجدیدپذیر را جایگزین سوختهای فسیلی کند، میتوانیم محکمتر بگوییم استفاده از کتابهای الکترونیک به حفاظت از محیطزیست کمک جدی خواهد کرد.