به‌دلیل عدم پایبندی کشور همسایه به تخصیص حقابه رودخانه هیرمند، خشکی سیستان و بلوچستان هر روز بیشتر از دیروز نمایان می‌شود. در واقع عملکردهای ضعیف و بدعهدی دولت‌های افغانستان برای تحقق حقابه ایران از هیرمند، مشکلات عدیده‌ای را برای مردم نه تنها در سیستان و بلوچستان، بلکه برای چند استان همجوار و حتی خود کشور افغانستان نیز به وجود آورده که مهاجرت، ریزگردها، بیماری‌های ریوی و تنفسی، بیکاری، افزایش بدهکاری و... از نمونه‌های بارز آن است. بیش از ۲ دهه است که مردم سیستان و بلوچستان با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند، عدم پایبندی دولت افغانستان برای حقابه رودخانه هیرمند و مدیریت ضعیف در برخی از دستگاه‌های مرتبط، عامل خشکی تالاب بین‌المللی و بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین ایران، «هامون» شده و در عمل باید گفت که همه مرگ تالاب بین‌المللی هامون را پذیرفته‌اند.

مرگ تالاب هامون

مرگ تالاب هامون به عنوان یک تالاب بین‌المللی خود اثرات بدی را در سطح منطقه برجای گذاشته و می‌گذارد. هر روز شرایط بدتر از دیروز است، مسئولان در این مدت تنها به فکر اقدامات زودبازده و موقتی اکتفا کرده‌اند و برخی از اقدامات نیز خود بر مشکلات منطقه افزوده که بهره‌گیری از آب‌های ژرف برای تأمین آب شرب مناطقی از ساکنان سیستان و بلوچستان نمونه‌ای از آن است که براساس نظر کارشناسان خود عامل بروز مشکلاتی در کوتاه و بلند مدت می‌شود. با وجود این مشکلات، نمایندگان مردم سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی نیز حقابه را جدی نگرفته‌اند و عملاً بابد گفت صدای مردم به هیچ جا نمی‌رسد. تاکنون بیش از 4 تجمع و یک زنجیره انسانی چند کیلومتری در نقاط مختلف سیستان و بلوچستان با هدف مطالبه گری پیرامون تخصیص حقابه هیرمند و هامون تشکیل شده است، افزون بر آن از مسئولانی هم که به این منطقه سفر دارند تنها درخواست آب می‌شود.

یکی از کم بارش‌ترین استان‌های کشور

خشکی‌های پی در پی، سیستان و بلوچستان را به یکی از کم بارش‌ترین استان‌های کشور تبدیل کرده به نحوی که براساس گفته مدیر کل هواشناسی سیستان و بلوچستان، این خطه پهناور از کشور ایران اسلامی، کم بارش‌ترین استان کشور است. محسن حیدری در گفت‌وگو با مهر، افزود: استان سیستان و بلوچستان با دریافت ۳۹ و ۹ میلیمتر، از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون کمترین میزان بارش را در میان استان‌های کشور از آن خود کرده و استان کرمان با اختلاف بیش از ۳۳ میلیمتری در جایگاه دوم کم‌بارش‌ترین‌ها قرار دارد.

وی اظهار کرد: میزان بارش استان در دوره بلند مدت مشابه ۸۲ میلیمتر بوده که کاهش ۴۲ درصدی را نسبت به بلند مدت نشان می‌دهد. حیدری با اشاره به اینکه همچنان استان درگیر خشکسالی بوده و جریانات بارشی کمبود بارش را در استان جبران نمی‌کند اما اثرات خشکسالی را قدری کاهش می‌دهد، تاکید کرد: پیش‌بینی‌های انجام شده نشان می‌دهد بارش‌های تابستانه مونسون، کمتر از حد نرمال خواهد بود. با وجود کمبود بارش‌ها، نبود سد و بندهای مناسب در مناطق مختلف استان خصوصا در جنوب که براساس نوع خاک آن مناطق، به به داخل زمین نفوذ نمی‌کند، باعث ورود آب‌های سطحی و باران به داخل دریا می‌شود و عملا هیچ بهره‌ای از بخش زیاد بارش‌ها نداریم.

رکورددار فرسایش آبی و بادی در کشور

نکته دیگر اینکه سیستان و بلوچستان بالاترین فرسایش بادی و خاکی را دارا است و بنا به گفته یک کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری، ما رکوردار فرسایش آبی و بادی در کشور هستیم. حسین سرگزی در این‌باره افزود: سیستان و بلوچستان، با توجه به شرایط و اقلیمی که دارد، رکورددار دو فرسایش آبی و بادی در بین سایر استان‌های کشور است.

وی ادامه داد: در دنیا دو فرسایش آبی و بادی از مهم‌ترین عوامل تخریب خاک محسوب می‌شوند و متأسفانه هر دوی این موارد با شدت تمام در حال وقوع است. وی اظهار کرد: عمده اراضی جنوب سیستان و بلوچستان شیب دار بوده و فصل بارندگی نیز همزمان با فصل خشک است که زمین فاقد پوشش لازم بوده و براین اساس، میزان فرسایش آبی در این مناطق بالاست، از طرفی خاک‌های موجود در منطقه ما جوان و تکامل نیافته و کم عمق هست و قطرات باران در بارندگی‌های عمدتا سیل آسا، اندک خاک تولید شده سالانه موجود در اراضی شیب دار و عناصر غذایی آن را به سمت پایین دست انتقال می‌دهند.

سرگزی با اشاره به بخش فرسایش بادی در سیستان و بلوچستان نیز گفت: قبلا خشک شدن آمودریا در روسیه باعث وقوع بیشترین میزان فرسایش بادی در دنیا بود اما متاسفانه در سال‌های اخیر قطع ورود آب به ایران و اقدامات مهار و انحراف آب در افغانستان باعث شده تا منطقه سیستان رکورد دار فرسایش بادی در جنوب غرب آسیا باشد، این موضوع با توجه به آثار اقتصادی، بهداشتی، روانی ناشی از طوفان‌های گرد و غبار اهمیتی فوق العاده می‌یابد. سرگزی با بیان اینکه ما در سیستان و بلوچستان، رکوردار فرسایش آبی و بادی در کشور هستیم، در خصوص دلایل فرسایش‌ها گفت: یک‌سری از دلایل اقلیمی و طبیعی هستند که از جمله آنها می‌توان به واقع شدن در منطقه تحت تأثیر جریانات جوی شدید، گاهی شیب‌دار بودن اراضی، کمبود پوشش گیاهی، خشکی هوا، وجود خاک‌های جوان، وابسته بودن اشتغال به منابع خاک، بارش باران‌های سیل آسا و وزش بادهای تند اشاره کرد. وی با اشاره به این نکته که فرسایش‌ها، طبیعی و یا انسان ساز هستند، تصریح کرد: در بخش انسان ساز، دلایل اجتماعی و فرهنگی از جمله چرای دام‌ها در مناطق فرسایش پذیر، شخم زدن زمین، آشفته کردن خاک در فصل بادهای فرساینده وجود دارد.

وی افزود: بخشی از این دلایل فرسایش‌ها نیز مدیریتی است که از جمله آنها می‌توان به برنامه جامع نداشتن، ندیدن کل یک حوزه آبخیز و منابع آبی یک منطقه، موازی کاری دستگاه‌ها، عدم هماهنگی، کمبود اعتبارات، عدم وجود شناخت بین تصمیم گیران و تصمیم سازان، ضعف دانش، عدم بهره گیری از تکنولوژی‌های جدید، عدم توجه به مسائل زیست محیطی در پروژه‌های عمرانی و غیره اشاره کرد. این مدرس دانشگاه گفت: درحال‌حاضر وضعیت خاک‌های استان اصلا خوب نیست، در شمال استان میزان شوری و قلیائیت خاک بسیار بالا بوده و میزان مواد آلی و عناصر غذایی خاک بسیار پایین هست و به همین دلیل خاک‌ها بسیار فقیرند. خشکسالی و فرسایش نیز اندک عناصر موجود در خاک را از بین برده است، مسئولان و مدیران مرتبط با بخش خاک نیز متأسفانه این دید را ندارند که مشکل ما در مناطق خشک تنها آب نیست بلکه تقویت خاک ضعیف و تحلیل رفته هم مهم است. وی خاطر نشان کرد: در جنوب استان هم مشکل فرسایش آبی داریم و هم میزان دام و بوته کنی در عرصه‌های فرسایش پذیر بسیار زیاد بوده و در چند سال اخیر خشکسالی، عامل بسیار وحشتناکی در منطقه برای فرسایش خاک در استان شده است. سرگزی با اشاره به اقدامات دستگاه‌ها اجرایی و تاثیرگذاری آنها بر حفاظت از خاک، گفت: بخشی از اقدامات انجام شده دستگاه‌ها تاثیرگذار بوده اما اعتبارات دائمی نیست و وسعت عملیات انجام شده با توجه به کمبود اعتبارات این بخش، بسیار محدود است و اولویت بندی مناسبی برای اجرای پروژه‌ها نداریم و بر همین اساس اقدامات تاثیر‌گذاری مطلوب و محسوس ندارند.

کم توجهی به حقابه هیرمند

رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان، گفت: در دو دهه اخیر حقابه رودخانه هیرمند از افغانستان به درستی رعایت نشده است. حسین جان‌پرور، افزود: تالاب‌ها همواره نقش کلیدی در سیر تحول تمدن بشر داشته‌اند و امروزه این نقش، بیش از پیش به رسمیت شناخته شده و با وجود حس حاکمیتی که ما انسان‌ها نسبت به محیط‌زیست طبیعی روا داشته‌ایم، توسعه پایدار ما همچنان تا حد قابل توجهی به این زیست بوم‌های طبیعی وابسته است. این موضوع را می‌توان از مجموعه اثرات درهم‌آمیخته خشکسالی‌ها، تغییرات اقلیمی و عواقب مدیریت ناپایدار منابع آب که یکی از تالاب‌های ارزشمند ایران یعنی تالاب هامون را تا آستانه وقوع یک فاجعه محیط زیستی پیش برده‌اند دریافت کرد. وی تاکید کرد: بی‌شک این سرمایه‌های محیط زیستی روزی ارزش بسیاری برای کشور و جوامع محلی بهره بردار از آنها داشته‌اند اما اکنون این زیست بوم به منشأ گرد و غبار، فقر و مشکلات شدید بهداشتی بدل شده‌اند و تنوع زیستی آن نیز فاصله چندانی تا نابودی ندارد، از این رو اقدامات فوری را طلب می‌کند به ویژه از آن جهت که تمامی روندهای آب و هوایی آینده‌ای گرم‌تر و خشک‌تر را برای ایران متصور شده‌اند و همچنین فشار جمعیت رو به رشد کشور، تقاضا برای منابع آبی رو به کاهش ما را افزایش می‌دهد. رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان تاکید کرد: قوانین و معاهدات بین‌المللی، پایه اجرا و به عمل درآوردن اصول و قواعد زیست محیطی در سطح جهان هستند، آنها نه تنها استانداردهای جهانی را تعیین می‌کنند بلکه وجود آنها در صحنه جهانی، اغلب دولت‌ها را به امضای معاهدات و یا تدوین قوانین داخلی خود ترغیب می‌کنند و بر این اساس مسئولان خصوصا دستگاه دیپلماسی برای دریافت حقابه از کشور افغانستان باید با جدیت موضوع را پیگیری کنند.

سخن پایانی

پس از سال‌ها سکوت پیرامون خشکسالی پی‌درپی رودخانه هیرمند، شماری از مردم سیستان و بلوچستان در حضور مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو در مصلای زابل، سکوت خود را شکستند و صدای آنان از طریق رسانه‌ها انعکاس داده شد و این موضوع به محور صحبت‌های رئیس‌جمهوری در جلسه هیات دولت تبدیل شد، به طوری که رئیس‌جمهوری در این جلسه به وزرای امورخارجه و نیرو و نماینده ویژه رئیس‌جمهوری در امور افغانستان، ماموریت داد با توجه به اهمیت حقابه ایران از رود هیرمند، این مسئله را به طور ویژه و با جدیت پیگیری کنند. حال باید منتظر بود و دید دستورات و پیگیری مسئولان به کجا خواهد رسید و چه سرنوشتی در انتظار تنگه احد ایران که روزگاری نه چندان دور انبار غله ایران بود، خواهد بود.