دستیابی به میزان مطلوبی از نظم با استاندارد
توسعه هر کسب‌وکاری به‌صورت پیوسته و پایدار منوط به تعیین حداقل ضوابط و معیارهای ضروری در فرآیند تولید و ارائه کالا و خدمات مرتبط است.
توسعه هر کسب وکاری به صورت پیوسته و پایدار منوط به تعیین حداقل ضوابط و معیارهای ضروری در فرآیند تولید و ارائه کالا و خدمات مرتبط است. سازمان استاندارد جهانی، استاندارد را به عنوان مستندی که دربرگیرنده قواعد، چارچوب ها و ویژگی های مربوط به فعالیت ها یا نتایج آنهاست به تصویب می رساند. هدف از تهیه و اشاعه و اجرای استاندارد دستیابی به میزان مطلوبی از نظم در یک زمینه خاص است. بدیهی است از یک طرف تعریف و بکارگیری واقعی ضوابط و نرم ها در قالب استاندارد بستگی به درجه رشد صنعتی، شرایط و مقررات اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه، ماهیت استاندارد و مواردی از این قبیل دارد و از سوی دیگر تسهیل و روان سازی تعامل عرضه و تقاضا نیازمند وجود و بکارگیری استاندارد است؛ بنابراین تاریخچه استاندارد با تاریخچه پیدایش جهان پیوند خورده است. صمت در این گزارش به مفهوم استاندارد و پیدایش این شاخص مهم اقتصادی در جهان پرداخته است.
ورود استاندارد به ادبیات اقتصاد جهان
مفهوم «استاندارد» از زمانی وارد ادبیات اقتصادی جهان شد که پس از پایان جنگ جهانی دوم، کشورهای اروپایی که در طول جنگ به طور گسترده ای تخریب شده بودند اقدام به بازسازی با سرعت هرچه تمام تر کردند. در این بین برخی از شرکت های مقاطعه کار بدون رعایت اصول و قواعد ساخت وساز علمی، پروژه ها را از دولت ها گرفته و با سطح کیفیت اندکی به کارفرمایان خود تحویل می دادند. از آنجا که جنگ سراسر اروپا را گرفته بود، کیفیت ساخت وساز برای دولت های اروپایی تبدیل به یک بحران بین المللی شده بود و شهروندان نیز از سطح کیفی ساختمان ها، تولیدات صنعتی، خدمات و... شکایت داشتند؛ از همین رو، تعدادی از غول های صنعتی در سراسر اروپا و امریکا اقدام به تشکیل کنسرسیومی غیردولتی کردند که با عنوان «ایزو» در اواخر دهه ۴۰ میلادی آغاز به کار کرد تا بر محصولات و خدمات واحدهای صنعتی و خدماتی دولتی و غیردولتی نظارت داشته باشد. این مقطع به عنوان نقطه آغازی برای شکل گیری نهادهای بین المللی از جمله ایزو بود که بعدها نقش بسیار پررنگ تری را در بطن اقتصاد و فرهنگ بشر مدرن بازی کرد.
استاندارد و ایزو چیست؟
استانداردها به طور کلی مجموعه ای از مشخصات فنی هستند که الزامات فرآیند تولید، خدمات یا متدهای آزمایشی و تحقیقاتی را تعیین کرده و با ثبت امتیازاتی، محصولات را مورد ارزیابی قرار می دهند. استانداردها عموما ازسوی شرکت های بزرگ و کوچک صنعتی و فعالان بازار با رعایت برخی اصول اساسی تغییر می کنند، زیرا یک طرف عرضه و تقاضا تولیدی ها و ارائه کنندگان خدمات هستند و طرف دیگر نیز شهروندانی که تمایل دارند نسبت به هزینه ای که می پردازند کیفیت حداکثری را دریافت کنند.
اما به طور کلی استانداردها تضمین کننده رعایت ایمنی، کیفیت مواد اولیه، کاهش حداکثری هزینه های اجتماعی و زیست محیطی و همچنین افزایش بازدهی اقتصادی در جامعه و تسهیلات زیستی مردم از طرف شرکت ها هستند.
از مهم ترین استانداردهای اروپایی می توان به کنسرسیوم هایی مانند ISO ، CEN ، CENELEC و ETSI اشاره کرد که در دو دهه اخیر مهم ترین نقش را در کنترل کیفی محصولات تولیدی و خدماتی در اروپا ایفا کرده اند. این نهادهای بین المللی که همگی غیردولتی به شمار می روند کارنامه ای مثبت و کاملا شفاف داشته و ابزارهایی برای تضمین کیفیت محصولات به شمار می روند.
ایزو چیست؟
پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۷ میلادی نهادی با عنوان سازمان بین المللی استانداردسازی ( The International Organization for Standardization ) که عموما با نام ایزو ISO شناخته می شود در ژنو سوئیس تاسیس شد. این سازمان غیردولتی که ابتدا به صورت یک کنسرسیوم بین المللی با ارتباطات قوی دولتی بود از سوی شرکت های بزرگ دولتی و غیردولتی صنعتی پایه گذاری شده بود اما پس از چندی دولت ها نیز به این حوزه ورود و کنترلی نسبی را روی این نهاد بین المللی اعمال کردند. این روند تا جایی ادامه داشت که در طول زمان با تغییر شرایط اقتصاد بین الملل رسالت وجودی ایزو هم تغییر کرد و ایزو به فراخور پیشرفت و توسعه اقتصادی کشورها فراگیر شد.
در حال حاضر ایزو به عنوان نهادی غیردولتی و جهانی در جهت سنجش کیفیت محصولات و خدمات ارائه شده از سوی مجموعه های دولتی و غیردولتی به ایفای نقش می پردازد و اغلب کشورهای جهان نیز استاندارد ایزو را به عنوان معیاری برای سنجش کیفی محصولات و خدمات پذیرفته اند.
بررسی جایگاه استاندارد در اروپا
کمیسیون اروپا نقشه راه خود برای استراتژی استانداردسازی را در سال ۲۰۲۰ منتشر کرده که براساس آن، مولفه های کنترل کیفی با هدف افزایش سطح رضایتمندی شهروندان اروپایی بیش از هر زمان دیگری موردتوجه قرار گرفته است. یکی از تفاوت های اساسی که این نقشه راه اروپایی دارد، تعریف نقش های جدید و پررنگ تر برای دولت های بیست وهفت گانه اروپایی در مسیر بهبود استانداردهای صنعتی و خدماتی است که تا پیش از این سعی می شد حداقل سهم را داشته باشد، اما باتوجه به تحولات سیاسی که در پارلمان اروپا به وقوع پیوست بسیاری این موضوع را پیش بینی می کردند. با این حال، برخی از منتقدان از رویه ای که اتحادیه اروپا در پیش گرفته به عنوان اعمال سیاست های مداخله جویانه دولت گرایان اروپایی در کار بخش خصوصی تلقی می کنند؛ هرچند «اورسولا فون درلاین» رئیس کمیسیون اروپا با پافشاری بر لزوم اجرای این سیاست ها، هیچ راه فراری برای بخش خصوصی در این زمینه باز نگذاشته و بر لزوم رعایت استانداردهای جدید اروپایی در دهه دوم قرن ۲۱ تاکید کرده است.
به گفته فون درلاین، هدف استراتژی تدوین شده در کمیسیون اروپا رفع چالش های پیش روی سیستم استانداردسازی اروپا است که از دید اعضای این کمیسیون در سال های اخیر دچار ناکارآمدی و درجا زدن شده بود. کمیسیون اتحادیه اروپا نیز معتقد است این طرح پاسخی است به نیاز به قاطعیت و روشن شدن نقشه راه که شهروندان اروپایی در مقیاس بین المللی احساس کرده اند و دولت ها نیز وظیفه دارند در پی تقویت عنصر پاسخگویی عمومی به نیازهای مدنظر استانداردها بیش از پیش توجه کرده و در راستای نیل به آنها تلاش کنند. برمبنای این نقشه راه دولت ها موظفند با اعمال نظارت های سفت و سخت بر عملکرد تولیدی ها و شرکت های ارائه دهنده خدمات در جهت افزایش سطح کیفی خروجی واحدهای تولیدی و خدماتی بکوشند. از طرفی هم باتوجه به تهدیدهای زیست محیطی موجود در سراسر اروپا و جهان، کمیسیون اروپا دولت های عضو را وادار به رعایت استانداردهای اقلیمی مصوب اتحادیه کرده است.
گفتنی است مقامات اتحادیه اروپا در ماه های اخیر بر رعایت بیش از پیش سیاست های استانداردسازی تاکید کرده و آن را یک ابزار قدرتمند و استراتژیک برای بهبود کارآیی سیاست های این اتحادیه می دانند.
کارشناسان معتقدند پس از پاندمی کرونا و بروز مشکلاتی در زمینه خدمات رسانی در برخی از کشورهای اروپایی، کمیسیون توجه خاصی به استانداردسازی کرده و تلاش می کند عناصری مانند رقابت در بازار، حفاظت از حقوق مصرف کنندگان، حفاظت از سلامت شهروندان، حفاظت از محیط زیست و همچنین بسط و گسترش دانش های نوین را تقویت کند.
گفتنی است، از سال 1984 کمیسیون اروپا تلاش می کند همراه با نهاد استاندارد بین المللی EFTA و سازمان های استانداردسازی اروپایی برای مشارکت موثر در تعاملات دولت و بخش خصوصی نهایت هماهنگی را ایجاد کند و برای رفع تعارضات بین این دو بخش گام بردارد. در همین راستا اتحادیه اروپا دستورالعملی را برای همکاری بین نهادهای استانداردساز
CEN ، CENELEC و ETSI با کمیسیون اروپا و انجمن تجارت آزاد اروپا تهیه کرده که تا امروز نیز این دستورالعمل پابرجا مانده، اما فون درلاین در برخی اظهارات خود از لزوم ایجاد اصلاحات گسترده در این دستورالعمل سخن گفته است.
انواع استانداردهای اروپایی
استانداردسازی در اروپا یک فرآیند جامع و عموما غیردولتی است که به صورت کنسرسیومی و با مشارکت بخش خصوصی و نظارت دولت ها اداره می شود. در این کنسرسیوم ها بازیگران مختلفی به ایفای نقش می پردازند که هر یک استاندارد محصولات و خدمات را در حوزه های گوناگون وضع و بررسی می کنند. اما از آنجا که توسعه مفاد استانداردهای مختلف عمدتا باتوجه به نیازهای بازار ایجاد می شود، صاحبان صنایع و تولیدکنندگان نقش محوری را در زمینه رعایت این استانداردها بازی می کنند. در نهایت پس از بررسی هر یک از حوزه های مورد بحث، مفاد استانداردهای مختلف از طریق یکی از ۳ نهاد استانداردساز اروپایی تدوین می شود که به ترتیب کمیته استانداردسازی اروپا ( CEN )، کمیته استانداردسازی الکتروتکنیکی اروپا ( CENELEC ) و موسسه استاندارد اروپایی مخابرات ( ETSI ) نام دارند.
سازمان های استانداردساز اروپا ( ESO )
سازمان های استانداردساز اروپا به طور رسمی توسط مقررات ( EU ) به عنوان ارائه دهندگان استانداردهای اروپایی شناخته می شوند که تحت عناوین CEN ، CENELEC و ETSI از سال 1984 تا امروز در حال فعالیت هستند و در ۳ حوزه کمیته عمومی، صنایع دانش بنیان و صنایع تولیدمحور به تعریف و اعمال استانداردهای کمی و کیفی می پردازند. ESO در سال ۲۰۰۳ میلادی حدود ۱۵ سال پس از تاسیس، اساسنامه خود را تغییر و دامنه فعالیتی خود را اندکی گسترش داد و پس از آن به عنوان نهادی فراقاره ای در سراسر جهان به فعالیت می پردازد و قراردادهای همکاری با هلدینگ ها و ابرتولیدکنندگان جهان به امضا رسانده است.
CEN
کمیته استانداردسازی اروپا ( CEN ) نهادهای استانداردسازی ملی و محلی از 33 کشور اروپایی را گرد هم آورده ( ۶ + ۲۷ ) و تلاش می کند پلتفرمی برای توسعه استانداردهای اروپایی در زمینه هایی مانند تولید محصولات مصرفی، مواد اولیه، خدمات و فرآیندهای تولیدی ایجاد کند. از جمله محصولاتی که این نهاد اروپایی پوشش می دهد می توان به مواد شیمیایی، ساختمان، خدمات اجتماعی دولتی و خصوصی و... اشاره کرد.
CENELEC
کمیته اروپایی استانداردسازی الکتروتکنیکی ( CENELEC ) محوری برای استانداردسازی در زمینه صنایعی با کارکرد الکتروتکنیکی است که در واقع بازار لوازم الکترونیکی را زیر پوشش خود قرار می دهد. استانداردهای داوطلبانه تهیه شده توسط CENELEC به تسهیل تجارت بین کشورها، دسترسی به بازارهای لوازم الکترونیکی جدید، کاهش هزینه های تجارت و حمایت از توسعه بازار یکپارچه اتحادیه اروپا کمک می کند. CENELEC همچنین با همکاری نزدیک خود با کمیسیون بین المللی الکتروتکنیک ( IEC ) دسترسی به بازار در سطح بین المللی را ایجاد می کند تا وجهه فراقاره ای خود را توسعه بخشد.
ETSI
موسسه استاندارد ارتباطات مخابراتی اروپا ( ETSI ) مفاد استانداردی قابل اجرا در سطح جهانی برای فناوری اطلاعات و ارتباطات ( ICT ) را وضع می کند. این استانداردها شامل فناوری های نوین، خدمات تلفن همراه، رادیو، اینترنت و... نیز می شود که با هدف تولید و حفظ استانداردهای فنی موردنیاز مصرف کنندگان و دولت (در برخی کشورها) به ارائه خدمات می پردازد.
باتوجه به جایگاه ویژه صنایع دانش بنیان و فناوری های نوین، صاحبان این صنایع می توانند در تعیین و تنظیم مفاد موردتایید ETSI مشارکت مستقیم داشته باشند. مسئولان این نهاد استانداردساز معتقدند با این حرکت سایر شرکت های تولیدی و خدماتی جهان تلاش می کنند خود را با استانداردهای موردنظر اتحادیه اروپا وفق دهند و همین موضوع می تواند یک مزیت رقابتی بزرگ و تاثیرگذار برای صنایع اروپایی باشد.
جنبه های گوناگون استانداردنویسی
جنبه های استانداردنویسی، محور دیگر استاندارد است. مهم ترین جنبه استانداردنویسی «اصطلاحات و واژگان» و دیگر، «علائم و اختصارات» است. استاندارد کردن اصطلاحات و واژگان و علائم و اختصارات سبب می شود برداشت درستی از مفاهیمی که استاندارد می شوند به وجود آید. این اهمیت تا بدانجاست که حتی برای تدوین اصطلاحات و اختصارات هم استاندارد تدوین شده است. جنبه دیگر استانداردنویسی «استانداردهای مبنا» است. این استانداردها به صورت استانداردهای پایه ای عمل کرده و اصول آن حوزه را نمایان می سازند.
شاخص های اندازه گیری از جمله شدت جریان، حجم مخازن و سری اعداد از جمله استانداردهای مبنا به شمار می آیند. جنبه چهارم «ویژگی ها» هستند. کلیه خصوصیاتی که ما از یک محصول انتظار داریم در جنبه ویژگی ها خود را نمایان می کنند، مانند قطع، طرح، شکل و عیار.
دیگر جنبه استانداردنویسی «آیین کار» است که نحوه انجام هرچه بهتر یک کار را باتوجه به آخرین پیشرفت های آن حوزه و تجاربی که در آن حرفه وجود دارد تدوین می کند. نحوه چیدمان دستگاه ها، طراحی لوازم همراه مثل فاضلاب یا مواد شست وشوی لازم از جمله این موارد به شمار می روند. «بازرسی و نمونه برداری» جنبه دیگر استانداردنویسی است که در جهت صرفه جویی در عین بهره وری به خدمت کنترل کیفیت مواد و خدمات در می آید.
دیگر جنبه استانداردنویسی «طبقه بندی و درجه بندی» است که دسترسی به محصول، رسیدگی، ارائه خدمات و انتخاب را تسهیل می بخشد. «ایمنی» و «کنترل انواع» نیز دو جنبه آخر استانداردنویسی است. ایمنی همان طور که از نامش پیداست ناظر بر رعایت نکات لازم برای حفظ سلامت و امنیت است و اغلب جزو استانداردهای اجباری شمرده می شود. «کنترل انواع» هنگام تنوع یک محصول در اندازه ها، حجم ها و اشکال گوناگون به وجود می آید تا ضمن یکدست سازی بازار به کنترل تنوع محصولات بپردازد و از دشواری انتخاب محصول برای مصرف کننده بکاهد.
سخن پایانی
دست اندرکاران حوزه استاندارد در تلاشند دنیای بهتری بسازند. دانستن تمام آنچه که گفته شد شاید به بهانه روز جهانی استاندارد ما را به فکر وادارد که چطور دست در دست استانداردها در مسیر توسعه رشته، حرفه و کشور گام برداریم.
