هر عکس هوایی در سال‌های گذشته، از تشنه‌تر شدن دریاچه خبر می‌داد. آبریزی‌های هفتگی و ماهانه البته، گاهی لب‌هایش را تر می‌کرد اما دیگر کار از کار گذشته بود. دیگر کاری از آن ستاد احیا و این مسئول و فلان رئیس‌جمهوری و وزیر، ساخته نبود. اورمو گولو امروز، به بیابانی تبدیل شده که بوی شور مرگ از آن بلند می‌شود. «اورمو گولو» در زبان ترکی به معنای دریاچه ارومیه است و تیر سال گذشته نیز هشتگ‌هایی تحت عنوان «اورمو گولو» و SaveUrmiaLake (دریاچه ارومیه را نجات دهید) در میان کاربران ایرانی توییتر ترند شد و کاربران با اشاره به وضعیت وخیم دریاچه ارومیه، از بی‌توجهی مسئولان به این موضوع انتقاد کرده و خواستار نجات آن شدند. اما چرا باوجود تلاش‌های بسیاری که سال‌ها در راستای احیا یا جلوگیری از مرگ دریاچه ارومیه انجام شد، وضعیت این زیست‌بوم روز به روز به وخامت رفت؟

نتایج یک پژوهش

۱۳ خرداد ۱۴۰۲، کمترین تراز از سال ۱۳۴۳ تابه‌امروز برای دریاچه‌ ارومیه ثبت شد و این روزها حجم آب بزرگ‌ترین دریاچه‌ داخلی ایران حتی از سال ۹۴ هم کمتر شده است. بر اساس این گزاره‌ها و نتایج پژوهشی که به‌تازگی انجام شده، دریاچه‌ ارومیه در وضعیت قرمز قرار دارد و شرایط آن «به‌شدت بحرانی» اعلام شده است.

نتایج پژوهش از آغاز بحران زیست‌محیطی در آینده نزدیک خبر می‌دهد. این نتایج، با گفته‌های مسئولان مرتبط در تضاد کامل است، به‌همین دلیل شاهد انتشار عمومی آمار و اخبار نیستیم. از طرفی دیگر، مسئولان مربوطه دائم در حال تکذیب و امیدبخشی هستند، با توجه به این امید کاذب، حتی حساسیت مردم نسبت به این موضوع نیز به شدت قبل نیست. حال با وجود این یافته‌های جدید، این سؤال پیش می‌آید که اگر دریاچه خشک شود، چگونه می‌توان مشکلات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی پیش‌رو را مدیریت کرد.

در تمام این سال‌ها، کارشناسان متعدد، دلایل گوناگونی برای خشک‌شدن دریاچه ارومیه ذکر کرده‌اند. از احداث پل شهید کلانتری و خشک‌کردن چشمه‌های طبیعی بستر دریاچه تا کشاورزی غیراصولی و حفر چاه‌های غیرقانونی و سدسازی‌های بی‌رویه همه از عواملی است که بارها به آن پرداخته شده است.

به گزارش سایت خبری- تحلیلی فرازدیلی، اقدامات صورت‌گرفته نیز، ناظر بر این عوامل بوده‌اند. برای مثال، مسئولان استانی و کشوری در آخرین اقدام برای احیای دریاچه ارومیه، تونلی را برای انتقال آب از جنوب استان احداث کرده‌اند که پیش از نهایی شدن این طرح نیز، انتقاد بسیاری را برانگیخته بود.

بهای آبادکردن یک منطقه

طرح‌هایی از این دست، آباد کردن یک منطقه به نرخ ناآباد کردن مناطق دیگر است و با توجه به مقدار آب مورد نیاز برای احیای دریاچه، کارساز نیز نخواهد بود.تعداد چاه‌ها در مجاورت دریاچه ارومیه در پایان جنگ تحمیلی ۷هزار حلقه بود و در پایان سال ۱۴۰۱ به بیش از ۸۰هزار حلقه چاه رسید. کشاورزی غیراصولی و عدم تعیین الگوی معیشتی جایگزین برای کشاورزان آذربایجان غربی و شرقی نیز به رقم خوردن این فاجعه دامن زد. امروز، دریاچه ارومیه برای احیا، به حدود ۳ میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد که نه با طرح‌های انتقال آب و نه با اکتفا به آب باران قابل‌جبران است.

جلوگیری از سدسازی‌های بی‌رویه

با این حال اما، با اقداماتی می‌توان مرگ دریاچه را متوقف کرد و در آینده‌ای بلندمدت، به احیای آن نیز امیدوار بود. جلوگیری به موقع از سدسازی‌های بی‌رویه و انهدام سدهای موجود، می‌تواند راه‌حل تاثیرگذاری در این زمینه باشد. اتفاقی که البته با توجه به منافع مالی گروه‌ها و ارگان‌های سازنده در کشور، بعید است که سرانجامی داشته باشد. با این وجود، انهدام سدها در جهان امروز به رویه‌ای معمول تبدیل شده که به عقیده متخصصان، می‌تواند نجات‌بخش محیط‌زیست یک کشور و منطقه باشد.

سدها در حال انهدام هستند

به گزارش انجمن «حذف سدهای اروپا» (Dam Removal Europe)، سدها در سرتاسر اروپا در حال انهدام هستند. گزارش جدید این انجمن از یک رکوردشکنی دیگر در برداشتن سدهای اروپا در سال ۲۰۲۲ حکایت می‌کند. در سال ۲۰۲۲، حذف دست‌کم ۳۲۵ سد روخانه‌ای در سرتاسر این قاره به ثبت رسید. این تعداد در مقایسه با رکورد سال گذشته، ۳۶ درصد افزایش یافته است. بیشتر موانع برداشته شده، قدیمی بوده و استهلاک بالایی داشتند.

با توجه به آخرین تحولات در سیاست آب و هوای اروپا و پیشنهادی برای تصویب قانون احیای طبیعت، تاکید بر حذف سدها به عنوان ابزاری حیاتی برای بازسازی اکوسیستم سراسر اروپا بسیار حائز اهمیت است. حذف سدها همچنین در چالش جهانی آب شیرین، حدود ۳۰۰هزار کیلومتر از رودخانه‌های تخریب شده را تا سال ۲۰۳۰ احیا خواهد کرد. امروز، مشخص شده‌است که بیش از یک میلیون و ۲۰۰هزار سد رودخانه‌ای در اروپا وجود دارند که بسیاری از آنها قدیمی و مستهلک شده‌اند.

احیای رودخانه‌های اروپا

هدف کلی از برداشتن سدها در اروپایی، احیای رودخانه‌های این قاره است. رودخانه‌ها به طور کلی از اهمیت طبیعی یا فرهنگ بالایی برخوردارند. درحال‌حاضر قابلیت بسیاری از این رودخانه‌ها در ایران و جهان، توسط سدها و سرریزهای فرسوده محدود شده یا از بین رفته است. برداشتن این موانع، می‌تواند به احیای رودها و دریاچه‌ها و در نتیجه، احیای زیست‌بوم اطراف‌شان کمک کند.

اهدافی که محقق شده

بسیاری معتقدند بیشتر اهداف سدسازی در ایران نیز به بن‌بست رسیده است. به عبارت بهتر، نه موجب تامین برق مورد نیاز شده، نه بحران بی‌آبی را حل کرده و نه بیش از این کارکرد ذخیره‌دان‌های آب را دارند. برای مثال، به‌طور ویژه همین امروز مردم در همجواری دریاچه ارومیه، در مسیر سد زرینه‌رود موتور پمپ گذاشته و آب را مصرف می‌کنند و مراتع بالادست را به کشت فاریاب تبدیل کرده‌اند.

سخن پایانی

با توجه به افت تراز آب بزرگ‌ترین دریاچه کشور، می‌توان گفت که چیزی تا خشک شدن کامل دریاچه ارومیه باقی نمانده است. آن‌طور که پیداست، بحران کم شدن آب این دریاچه از ۶۰ سال گذشته تا امروز وجود داشته اما در تاریخ کنونی رکورد خشک شدن آن زده شده است.دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین زیست‌ بوم‌‌های آبی در شمال غرب ایران است که ۵۵۰ گونه گیاهی یک‌‌ساله و چندساله در ناحیه اکولوژیک آن شناسایی شده و پوشش گیاهی بیشتر این منطقه شامل گونه‌های شورپسند، خشکی ‌دوست و آبزی است.این دریاچه به ‌دلیل برخورداری از ویژگی‌‌های طبیعی و اکولوژیکی منحصربه فرد از سال ۴۶ به عنوان پارک ملی و به همراه جزایر کبودان و قویون داغی جزو مناطق حفاظت‌شده اعلام شد. دریاچه ارومیه در سال ۵۴ به عنوان سایت رامسر (تالاب بین‌المللی) ثبت و در سال ۵۶ از سوی یونسکو جزء مناطق حفاظت ‌شده نیز اعلام شد. حوضه آبریز این دریاچه با مساحت ۵۱ هزار و ۸۷۶ کیلومتر مربع یکی از ۶ حوضه آبریز اصلی کشور است و براساس اخبار کاهش تراز این دریاچه از اواخر دهه ۷۰ آغاز و سالانه ارتفاع آن حدود ۴۰ سانتیمتر کاهش یافته است.در روزهایی که نفس‌های دریاچه ارومیه به شماره افتاده، انجام اقدامات حداقلی شاید بتواند امید به احیای آن را در آینده‌ای دور ممکن کند.