تحقیق‌وتوسعه حلقه گمشده صنایع
پیشرفت و تحولات بزرگ در دل تحقیق و توسعه نهفته است و با مطالعات فنی، نوآوری‌ها رقم می‌خورد. در جهان امروز، یکی از مولفه‌های تولید، فعالیت بخش تحقیق و توسعه به معنای واقعی در توسعه و واحد صنعتی است.
الزام این موضوع سبب‌شده برخی صنعتگران فقط روی کاغذ این موضوع را در نظر بگیرند. بسیاری از فعالان و صنعتگران چالش اصلی نپرداختن به این موضوع را کمبود عنوان می‌کنند، درحالی‌که اگر تولید بر محور تحقیق و توسعه پی‌ریزی شود، بخش زیادی از هزینه‌های سربار و خسارت‌هایی که ممکن است هنگام تولید به‌وجود آید، کاسته می‌شود. در این میان، زمانبر بودن نتیجه این امر باعث‌شده تولیدکنندگان داخلی دست‌کم صنعتگرانی که به شیوه سنتی و آزمون‌وخطا، فعالیت‌های خود را مدیریت می‌کنند، به آن توجه نداشته باشند.
جاخوش کردن در مونتاژ
سعید موسوی، عضو هیات‌مدیره کانون طراحی مهندسی و طراحی مونتاژ ایران درباره هزینه‌کرد در صنعت برای تحقیق و توسعه به صمت گفت: تحقیق و توسعه، حلقه گمشده صنایع ایران است. با توجه به اینکه بیش از ۷۰ سال از موضوع صنعتی شدن ایران می‌گذرد و برنامه توسعه‌ای در کشور تدوین‌شده، هیچ‌گاه نتوانستیم در این موضوع عملکرد مناسبی داشته باشیم، چراکه به بحث ایده و پرورش ایده‌ها و ابتکارات جدید بی‌توجه بوده‌ایم.
وی افزود: در بسیاری از صنایع همچنان واردکننده دانش و فناوری و با وجود پیشینه طولانی این صنایع، همچنان مونتاژکار هستیم.
او ادامه داد: فقر فناوری که در بخشی از صنایع وجود دارد، ریشه در توجه نکردن به بحث تحقیق و توسعه دارد. به‌عنوان مثال، پیشرفت ما در صنایعی مانند صنایع نظامی به‌دلیل حرکت بر پایه تحقیق و توسعه بوده و در نتیجه پیشرفت کنونی حاصل شد. اما در برخی صنایع این کار انجام نشد که نمونه بارز و ملموس آن برای مردم، صنعت خودرو است. از عمر خودروسازی کشور، از سال ۱۳۴۶-۱۳۴۵ خورشیدی که نخستین خودرو در ایران مونتاژ شد تا امروز، حدود ۵۵ سال می‌گذرد.
عضو هیات‌مدیره کانون طراحی مهندسی و طراحی مونتاژ ایران اظهارکرد: در این بیش از ۵ دهه، فقط مونتاژکار بودیم، زیرا نتوانستیم یک خودرو را به مفهوم علمی در ایران طراحی و تولید کنیم. هنوز ایران طراح خودرو نیست. این امر هم به‌دلیل بی‌توجهی به سهم و ارزشی است که باید نسبت به بحث طراحی و مهندسی و تحقیق و توسعه می‌داشتیم، اما نداشتیم.
سهم تحقیق از ارزش‌افزوده
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه هیچ‌گاه سهم واقعی به بخش تحقیق و توسعه از ارزش‌افزوده کالا اختصاص ندادیم، گفت: صنعتگر ما همیشه ارزش‌افزوده را براساس آنچه در تولید اتفاق می‌افتد، محاسبه می‌کند، نه اینکه چقدر برای طراحی آن تحقیقات انجام و وقت گذاشته شده است. اگر این موارد هم در محاسبات لحاظ شود، تولیدکننده متوجه خلأهای تحقیقاتی می‌شود.
وی تاکید کرد: تمام توجه به تولید است، اینکه چقدر مواد اولیه خریداری و چقدر کالا تولید شد و مابه‌التفاوت آن به‌عنوان ارزش‌افزوده چقدر بوده است. درحالی‌که هر قدر در حوزه طراحی و تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کنیم، از خسارت‌های احتمالی که ممکن است در فرآیند تولید پیش آید، جلوگیری می‌کنیم. علاوه‌بر آنکه هزینه‌های سربار نیز کاهش پیدا می‌کند.
موسوی با بیان اینکه گاه در تولید و تامین مواد اولیه موردنیاز سرمایه‌گذاری می‌کنیم اما مشتری ندارد، گفت: کالا با هزینه سنگین تولید می‌شود اما بازار نمی‌پذیرد، زیرا برای مصرف‌کننده توجیه اقتصادی ندارد. این مسئله به این برمی‌گردد که در گام نخست برای تحقیق و توسعه به‌معنای واقعی سرمایه‌گذاری نکردیم و وارد فرآیند تولید شدیم و سعی کردیم با کپی کردن و مشابه‌سازی فعالیت را پیش ببریم.
وی عنوان کرد: محصول را تولید کردیم اما بازار نداشت، زیرا کیفیت، متناسب با حجم سرمایه‌گذاری نبود. انواع مثال‌ها را می‌توان در این‌باره به‌عنوان مصداق خلأ تحقیق و توسعه آورد. در کل سهمی به این امر از ارزش‌افزوده کالا اختصاص نداده‌ایم.
نمونه‌های موفق
عضو هیات‌مدیره کانون طراحی مهندسی و طراحی مونتاژ ایران در ادامه با اشاره به واحدهای موفق در امر تحقیق و توسعه گفت: در صنعت ساخت پالایشگاه، نیروگاه، سد و کارخانه‌های سیمان فرآیندی با عنوان مهندسی مشاور کار طراحی و تحقیق و توسعه را انجام می‌دهد و براساس آن طرح ساخت پالایشگاه و نیروگاه به تصویب رسیده و ساخته می‌شود.
موسوی گفت: ممکن است در بعضی بخش‌ها مانند انتخاب محل پروژه و مسائل زیست‌محیطی، الزامات لازم رعایت نشده باشد اما به‌لحاظ طراحی مطالعات کافی انجام می‌شود. البته وقتی وارد صنایع مصرفی می‌شویم، مشکلات در این حوزه زیاد است. نخست اینکه مهندسان مشاور را در فعالیت صنایع نمی‌بینیم؛ در نتیجه فعالیت‌ها بدون تحقیق و توسعه ادامه پیدا می‌کند. اما باید به این نکته توجه داشت که با کپی‌کاری به توسعه موردانتظار نمی‌رسیم. این واقعیتی انکارناپذیر است که پیشرفت با دانش فنی محقق می‌شود.
عضو هیات‌مدیره کانون طراحی مهندسی و طراحی مونتاژ ایران با بیان اینکه محصول مونتاژی قابل‌مقایسه با محصول شرکت مادر نیست؛ در نتیجه توان رقابت نخواهد داشت، گفت: زمانی می‌توان وارد رقابت‌های صنعتی شد که بتوان به‌لحاظ کیفیت، کارکرد، آپشن و... چیزی به محصول اصلی افزود. تمام این تحولات فناوری از دل تحقیق و توسعه بیرون می‌آید.
از کپی‌کاری تا تولید
موسوی با بیان اینکه دو استراتژی کلان در حوزه بازار محصولات صنعتی وجود دارد، گفت: نخست اینکه محصولی متمایز تولید کنید که کسی نمی‌تواند تولید کند. نرخ تمام‌شده آن هم مهم نیست، زیرا مشتریان خاص خود دارد؛ مانند بنز در صنعت خودرو. مهم نیست نرخ بنز چقدر است، زیرا به‌دلیل کیفیت و ویژگی‌های متمایزی که نسبت به خودروهای مشابه خود دارد، متقاضیان خودش را دارد. استراتژی دوم کار روی نرخ تمام‌شده محصول است. صنعتگران چینی از این استراتژی برای توسعه تولید و بازار خود استفاده و سعی می‌کنند محصولی را با کمترین نرخ ممکن تولید کنند که هنگام ورود به بازار سهمی از بازار را از آن خود کند. تولیدکننده چینی پس از اینکه سهمی از بازار را به‌دست آورد، در ادامه روزبه‌روز سهم خود را توسعه می‌دهد. در این‌باره با استفاده از مطالعه و تحقیق، راه‌های توسعه بازار را پیدا می‌کند و در این فرآیند ممکن است روی کیفیت، آپشن و تنوع محصول کار کند.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه این شاخص‌ها، خوراک بخش‌های تحقیق و توسعه هر واحد صنعتی است، گفت: یک تولیدکننده برای موفقیت باید براساس نیاز بازار هدف تولید کند و تمام این موضوع‌ها از دل تحقیق و توسعه بیرون می‌آید که خلأ آن در واحدهای صنعتی کشور ملموس است.
میانگین هزینه‌کرد
موسوی در پاسخ به این پرسش که میانگین هزینه‌کرد کشورهای صنعتی برای تحقیق و توسعه چقدر است، گفت: میزان سرمایه‌گذاری از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، همان‌طور که محصول به محصول نیز رقم آن تغییرمی‌کند.
عضو هیات‌مدیره کانون طراحی مهندسی و طراحی مونتاژ ایران یادآور شد: در بخش صنعت ساخت نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها، حداکثر تا ۱۰ درصد ارزش آن نیروگاه، سهم مطالعات جامع مهندسی مشاور می‌شود اما در محصولات مصرفی صنعتی معمولا این عدد بین ۳ تا ۵ درصد ارزش یک کالاست که بستگی به شاخص‌های زیادی دارد. به‌عنوان مثال، فناوری موردنیاز از قبل وجود داشته یا باید ایجاد شود و... موسوی در پایان گفت: مطالعات در حوزه تحقیق و توسعه، ما را از چالش‌های موجودی که گریبانگیر صنایع داخلی است، نجات داده و افق روشنی برای آینده آنها ترسیم می‌کند.
تحقیق و توسعه در شرکت‌های نوظهور
در ادامه الهام فاتحی‌فر، یکی از کارشناسان حوزه پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران به صمت گفت: از جمله تحولات کنونی صنعت کشور، ظهور و راه‌اندازی شرکت‌های فناور و همین‌طور دانش‌بنیان است. این شرکت‌ها، تفاوت اساسی و بنیادی با واحدهای صنعتی سنتی دارند. دست‌کم ۸۰ درصد این شرکت‌ها به امر تحقیق و توسعه و داشتن بخشی برای این موضوع بهای زیادی می‌دهند، چراکه پایه‌ریزی این شرکت‌ها براساس تحقیق و توسعه است.
وی اظهارکرد: در این شرکت‌های نوظهور، تحقیق و توسعه منجربه فناوری‌هایی شده که شاید کمتر کسی باور کند در ایران ما به آنها دست یافته‌ایم؛ چه در بحث فناوری نانو و چه دانش‌بنیان‌ها.
این کارشناس حوزه صنعت عنوان کرد: این شرکت‌های تولیدی‌صنعتی نوظهور در محصولات «های‌تک» پیشرفت‌های خوبی داشته‌اند؛ محصولاتی که از حساسیت‌های زیادی برخوردارند.
مصداق‌های تحقیق و توسعه
فاتحی‌فر با بیان اینکه تحقق و توسعه برای این شرکت‌ها حیاتی است، گفت: افراد با تحقیق به محصولاتی می‌رسند که در صنایع بزرگ‌تر موردنیاز است. به‌عنوان مثال، شرکت‌های فناوری در کشور فعالیت دارند که روی برخی قطعات موتور هواپیما در حال تحقیق و پژوهش هستند. با توجه به اینکه در شرایط تحریم قرار داریم و این قطعات وارد نمی‌شود، صنعت هوایی ما برای اورهال کردن هواپیماها به این قطعات نیاز دارد؛ از این‌رو برخی از این شرکت‌ها در حال تحقیق و طراحی این قطعات برای تامین نیاز داخل هستند. وی ادامه داد: مشابه قطعات در داخل طراحی و ساخته می‌شوند. همچنین در این‌باره می‌توان به دستگاه تصفیه هوا اشاره کرد.
این دستگاه هوا را استریل کرده و حتی ویروس کووید ۱۹ را در آن فضا از بین می‌برد. این دستگاه برای استفاده داخل خودرو هم طراحی و تولید شده اما برای اشباع بازار زمان نیاز است. علاوه‌بر اینکه نرخ آن فاکتور مهمی برای بازار آن به‌شمار رفته و باید روی آن کار کرد.
مشکلات نقدینگی و پژوهش
فاتحی‌فر در ادامه با اشاره به هزینه‌های تحقیق و پژوهش عنوان کرد: گاهی بعضی از این پروژه‌ها به دولت فروخته می‌شود اما برگشت پول با زمان زیادی همراه است. در واقع، هزینه پروژه‌ها به‌سرعت نقد نمی‌شود.
این کارشناس حوزه صنعت با بیان اینکه چشم‌انداز روشنی برای این شرکت‌ها وجود دارد، گفت: بخشی از این محصولات شرکت‌های فناور حتی به بازارهای جهانی عرضه می‌شود اما برای توسعه بازار نیاز به تولید با تیراژ بیشتر و تامین نقدینگی است.
او یادآور شد: در شکل‌گیری شرکت‌های تولیدی‌صنعتی جدید نگاه‌ها تغییر کرده و حتی پژوهش‌هایی که در این شرکت‌های نوپا در حال انجام است، کاربردی و هوشمندانه بوده و براساس نیاز بازار است.
او گفت: برخی از آنها، نخست سفارش را از متقاضی دریافت و در ادامه مبادرت به تولید می‌کنند. درحال‌حاضر برای تولید انبوه این شرکت‌ها مشکل نقدینگی وجود دارد، در حالی‌که صاحبان این بنگاه‌های اقتصادی بازار را به‌خوبی می‌شناسند و با فناوری جهان آشنا هستند. با تحقیق و پژوهش دانش خود را روزآمد کرده و مانند روند سنتی واحدهای صنعتی حرکت نمی‌کنند.
فاتحی‌فر درباره این شرکت‌ها که از عمر برخی از آنها حدود یک دهه گذشته، گفت: شرکت‌های فناور در فاصله‌های زمانی متفاوت مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند و نتایج نشان می‌دهد در همان سطح سال‌های اولیه خود باقی نمانده‌اند و با مطالعه و پژوهش هر روز توانمندی خود را ارتقا می‌دهند، به‌ویژه در کاهش نرخ تمام‌شده و رقابتی کردن محصولات.
او افزود: کیفیت محصولات در راستای تامین رضایت مشتریان افزایش یافته و تنوع برای تامین نیازها براساس سلیقه‌های متفاوت دیده شده است.
تولیدکنندگان سنتی خود را اورهال می‌کنند
فاتحی‌فر در ادامه با اشاره به روزآمد شدن برخی شرکت‌های سنتی هم گفت: چندین شرکت فعال در حوزه تولید کاتالیست با روزآمد کردن فعالیت خود سرمایه زیادی برای تحقیق و توسعه صرف کرده‌اند و محصولاتی با ارزش‌افزوده بالا تولید و عرضه می‌کنند.
این موضوع (حرکت برخی واحدهای صنعتی سنتی به سوی فعالیت در بخش تحقیق و توسعه) در ارزیابی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران کاملا ملموس است؛ بنابراین ممکن است برخی شرکت‌ها در دسته شرکت‌های فناور یا دانش‌بنیان نباشند اما با هوشمندی ادامه فعالیت خود را بر پایه تحقیق و توسعه قرار داده و برای آن هزینه می‌کنند.
فاتحی‌فر در پایان با بیان اینکه برای ۱۰ سال آینده این شرکت‌های نوپا به بلوغ موردنیاز در حوزه صنعت دست پیدا خواهند کرد، گفت: نگاه مدیریت بنگاه‌ها به بخش تولید تفاوت کرده و اگر این تغییر همراه با توسعه زیرساخت‌های لازم در حوزه سیاست‌گذاری و مشوق‌های حمایتی باشد، به‌طور قطع در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد رشد کمی و کیفی این شرکت‌های نوظهور تولیدی‌صنعتی خواهیم بود.
مهم‌ترین مسئله، تسهیل فضای کسب‌وکار برای این شرکت‌های نوپاست.
سخن پایانی
بنا بر این گزارش بیش از آنکه واحدهای صنعتی به سوی فناوری تحقیقاتی حرکت کنند این شرکت‌های کوچک و نوپا هستند که بنیاد خود را از ابتدا بر مبنای تحقیق و توسعه قرار می‌دهند. اگر این شرکت‌ها از مسیر خود منحرف نشوند و همچنین بتوانند روزآمدی خود را در حوزه فناوری حفظ کنند می‌توان آینده‌ای روشن برای صنایع کشور متصور شد.
