مشاغل مزاحم یا آلاینده، یکی از معضلات کنونی جوامع شهری است که پیامدهای زیادی برای مردم هم‌جوار این مشاغل ایجاد می‌کند و علاوه بر اینکه آرامش را از آنها سلب کرده می‌تواند در مواردی سلامت شهروندان را نیز با مخاطره مواجه کند. جوشکاری، صافکاری، ضایعات‌فروشی، آهنگری، نان‌خشک‌فروشی، کابینت‌سازی، کارواشی و... از جمله مشاغلی هستند که وجود آنها در مرکز شهر برای شهروندان بسیار آزاردهنده شده و صدایی که بعضا از برخی از این مشاغل به گوش می‌رسد باعث ایجاد مشکلات عصبی در افراد می‌شود و آسایش و آرامش روحی را از آنها سلب می‌کند. برخی از این مشاغل نیز جدای از چهره زننده و نامناسبی که در شهر ایجاد می‌کنند، پیامدهایی مانند بیماری برای ساکنان واحدهای مسکونی هم‌جوارشان ایجاد می‌کند؛ پیامدهایی که بعضا باعث می‌شود ساکنان این مناطق، رفتن را به ماندن ترجیح دهند و با حراج واحدهای مسکونی خود متضرر یا حتی اجاره‌نشین شوند. صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های ناشی از خروج مشاغل مزاحم یا آلاینده از شهر پرداخت.

ابلاغ آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری

اواخر سال ۹۶، معاون امور شهرداری‌های سازمان شهردارها و دهیارهای کشور از ابلاغ آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری به موجب اصل (۱۳۸) قانون اساسی و بند (۲۰) ماده (۵۵) قانون شهرداری، که از سوی وزارت کشور تهیه و در دولت تصویب شد، به همراه جدول مشاغل و صنوفی که به‌دلیل آلودگی و مزاحمت زیاد و شرایط ناایمن نمی‌توانند در محدوده شهر فعالیت کنند از سوی معاون اول رئیس‌جمهوری خبر داد. به موجب این آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری، شهرداری‌ها موظف هستند به‌منظور رفع مزاحمت مشاغل و اصناف مزاحم متناسب با وضعیت فعالیت، مکان استقرار و ماهیت شغلی آنها، نسبت به صدور حکم انتقال، جابه‌جایی یا رفع مزاحمت از طریق اصلاح فرآیندکار، تغییر فعالیت یا نوسازی اقدام کنند. همچنین در صورت عدم‌اجرای حکم شهرداری از سوی صاحبان مشاغل یا اصناف یادشده، شهرداری موظف است نسبت به تعطیلی آنها مطابق مفاد بند (۲۰) ماده (۵۵) قانون شهرداری اقدام کند.

بر این اساس، اماکن تولید، بسته‌بندی و انبار مواد شیمیایی خطرناک و مواد محترقه؛ دامداری اعم از سبک و سنگین؛ مرغداری و پرورش انواع طیور صنعتی؛ تولید مصنوعات سیمانی و موزائیک؛ تولید لوله سیمانی و پله؛ تولیدکاشی وسرامیک؛ آجرپزی (مانند تولید آجر فشاری و سفال، تولید آجر قزاقی)؛ تولید گچ و آهک؛ سنگبری و سنگ‌کوبی، کارگاه‌های تولیدآسفالت؛ تولید شن و ماسه؛ چرم‌سازی؛ دباغی؛ سالامبور‌سازی؛ روده پاک‌کنی؛ کشتارگاه دام و طیور؛ پایانه‌های بار و انبار موسسات باربری؛ شارژ گاز در کپسول؛ آب‌فلزکاری‌ها (آب‌کاری) و رنگ‌کاری پروفیل آلومینیومی (رنگ کوره‌ای) نیز جزو مشاغل و صنوفی که به‌دلیل آلودگی و مزاحمت زیاد و شرایط ناایمن نمی‌توانند در محدوده شهر فعالیت
 کنند. ساماندهی مشاغل مزاحم به کجا رسید؟

کسب‌وکار برای امرار معاش واجب است و مسئولان با رعایت قانون و ساماندهی مشاغل مزاحم به نوعی حال و روز کسبه و اصناف را نیز مراعات می‌کنند تا به اصطلاح نه سیخ بسوزد، نه کباب. به بیان دیگر در زندگی روزمره اصناف و شهروندان راضی باشند. چندین سال است حرف از انتقال مشاغل مزاحم به خارج از شهر مطرح است. در این فرآیند بر ضرورت انتقال مشاغل دردسرآفرین از خیابان‌های داخل شهر به مکانی که برای آنها در نظر گرفته شده تاکید می‌شود، اما در واقعیت هیچ اتفاقی رخ نمی‌دهد. هنوز هم با عبور از خیابان، صداهای ناهنجاری از فعالیت برخی مشاغل مانند صافکاران به گوش
می‌رسد.  همچنین تصویرسازی برخی مشاغل، زیبایی خیابان را زیر سوال می‌برد. به گفته برخی کارشناسان، رسیدگی به شغل‌های مزاحم در شهر از وظایف مجامع امور صنفی است و اتاق‌های اصناف هستند که باید در این زمینه جدی‌تر وارد عمل شده و برای ساماندهی یا الزام خروج این اصناف به خارج از شهر طبق آیین‌نامه اقدام کنند.  این در حالی است که در حال‌حاضر عملکرد این اتاق‌های اصناف به‌گونه‌ای است که انگار آب از آب تکان نخورده و نظارتی بر رعایت آیین‌نامه نمی‌شود.

ضرورت حمایت از مشاغل برای جابه‌جایی

تا دهه 70، بازار آهن تهران در منطقه خیام و مولوی، یعنی بخش مرکزی تهران بود. قرار گرفتن بازار بزرگی مانند بازار آهن در بخش مرکزی تهران، مشکلات زیادی را ایجاد می‌کرد که از آن جمله می‌توان به مواردی مانند آلودگی هوا، افزایش ترافیک به دلیل تردد وسایل نقلیه سنگین، آلودگی‌های صوتی در اثر عبور و مرور شبانه خودروهای حمل بار و... اشاره کرد. وجود چنین مشکلاتی سبب شد در اواسط دهه 70، شهرداری تهران تصمیم به انتقال این بازار به منطقه شادآباد و بازار آهن فعلی بگیرد.

حمیدرضا رستگار، رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران درباره مشاغل مزاحم شهری به صمت گفت: دستورالعمل اجرایی ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری، سال ۹۷ از سوی وزیر کشور ابلاغ شد. پس از ابلاغ این آیین‌نامه بسیاری از صنوف، به‌عنوان مثال آهنگران، به اجرای آن پرداختند و به خارج از شهر رفتند.

وجود این مشاغل در شهر نیاز است

رستگار با اشاره به مشکلات خروج بیشتر مشاغل مزاحم از بافت شهری اظهار کرد: رفع نیاز شهروندان یکی از الزاماتی است که باید زمان بررسی ضرورت خروج مشاغل از شهر در نظر گرفته شود.

همه اصناف باید در سطح شهر به‌منظور رفع نیاز شهروندان فعالیت خود را داشته باشند. این در حالی است که در بسیاری از خیابان‌های شهر امکان ادامه فعالیت برخی از اصناف فهرست مشاغل مزاحم وجود دارد و حضور آنها در بافت شهری مشکلی برای زندگی روزمره شهروندان ایجاد نمی‌کند.

رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران با اشاره به استدلال مدافعان طرح خروج مشاغل مزاحم از شهر گفت: برخی معتقدند روند فعالیت این صنوف می‌تواند مشکلات شهری برای شهروندان ایجاد کند. مانند تردد ناشی از حمل بار که علاوه از آلودگی صوتی بر حجم ترافیک شهری نیز می‌افزاید. این در حالی است که مخالفان این طرح بر هزینه‌بر بودن استفاده از خدمات این مشاغل برای شهروندان تاکید دارند. همچنین فعالیت خارج شهر این اصناف می‌تواند موجب بروز خلل در تردد بین‌شهری شود.

رستگار متمرکز شدن آهن‌فروشان در بازار آهن و جمع‌آوری مشاغل آلاینده در خارج شهر را دارای بعد مثبت نیز دانست و بیان کرد: زمانی که یک صنف در محلی متمرکز باشد، مشتری می‌تواند هنگام خرید تنوع کالا را ببیند و رقابت بین اصناف موجب کاهش نرخ می‌شود؛ در نتیجه می‌تواند اثر مثبتی داشته باشد.

این فعال اقتصادی برای موفقیت این طرح به ذکر نکته‌ای دیگر پرداخت و گفت: به‌عنوان مثال برای جابه‌جایی اصناف فعال در حوزه آهن و فولاد پیشنهاد دادیم دفاتر فروش در سطح شهر فعالیت کنند و انبارها به نزدیک‌ترین محل در حاشیه شهر منتقل شوند. این پیشنهاد هنوز با نتیجه خاصی همراه نشده است.

ضرورت بازنگری در آیین‌نامه

رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران با انتقاد نسبت به برخی از بندهای آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری، گفت: بهتر است بار دیگر این آیین‌نامه با نظرسنجی از اتحادیه‌های گوناگون و فعالان این حوزه، بازنگری و ابعاد مختلف این موضوع دقیق‌تر بررسی شود. به‌عنوان مثال، بخشی از هزینه جابه‌جایی این اصناف باید با ارائه تسهیلاتی توسط دولت جبران شود. نهادهای بسیاری در حل این موضوع دخیل هستند. اجرای این آیین‌نامه اگر با تمام موارد ذکر شده به‌درستی اجرا شود، اثرات مثبتی دارد.

چاره کار ایجاد تعمیرگاه‌های طبقاتی است

علیرضا نیک‌آیین، رئیس اتحادیه تعمیرکاران خودرو تهران درباره خروج مشاغل مزاحم و آلاینده از شهرها به صمت گفت: برخی از این مشاغل مانند صافکاری‌ها به خارج از شهر یا به طبقات منفی ۲ ساختمان‌ها رفته‌اند که دیگر آلودگی صوتی برای شهروندان ایجاد نمی‌کنند. رئیس اتحادیه تعمیرکاران خودرو تهران در حالی بر اجرای آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری درباره بیشتر مشاغل مزاحم شهری تاکید دارد که بسیاری از اخبار از بلاتکلیفی اصناف مشمول این آیین‌نامه حکایت دارد.

هنگام بروز مشکل چه کنیم؟

وی در ادامه با اشاره به نبود بسترهای لازم در اجرای آیین‌نامه یادشده، اظهار کرد: نکته مهم این است که قبل از هر نوع تصمیم‌گیری، اولویت با بسترسازی است.

رئیس اتحادیه تعمیرکاران خودرو تهران با تاکید بر شرط موفقیت این طرح گفت: اگر تمام بندهای آیین‌نامه به‌درستی اجرا شود می‌توان به نتایج خوبی دست یافت. این در حالی است که نبودبسترهای لازم، اجرای آیین‌نامه را با مشکلات جدی مواجه می‌کند. در گام نخست باید برای این اصناف مکان مناسب در نظر گرفته شود. به‌علاوه اینکه حتی در این صورت جابه‌جایی برخی مشاغل، هزینه تمام‌شده دریافت خدمات برای مشتری را بالا می‌برد. به‌عنوان نمونه، اگر خودرو شخصی در وسط شهر خراب شده و نیاز به تعمیر داشته باشد، چه کاری باید کرد؟ در صورت خروج تعمیرکاران از شهر، طبیعی است که تعمیر خودرو با دردسرهای بسیاری همراه خواهد بود. وی افزود: در کل اجرای طرح خروج مشاغل مزاحم شهری اقدام مثبتی است، اما این نکته را فراموش نکنیم که وجود برخی از این مشاغل در شهر نیاز است. نیک‌آئین با بیان پیشنهادی برای سازماندهی مشاغل آلاینده گفت: چند سال پیش، پیشنهادی مبنی بر جمع‌آوری تعمیرکاران خودرو در یک خیابان خاص یا مجتمع توسط اتحادیه مطرح شد تا شهروندان برای تعمیر خودرو تنها به این مکان مراجعه کنند. در حالی که اتحادیه یک موسسه رابط میان اعضاء و اتاق اصناف است و توانایی مالی آنچنانی برای پشتیبانی از اعضا ندارد؛ بنابراین این طرح نیز ناکام ماند.

راهکار چیست؟

رئیس اتحادیه تعمیرکاران خودرو تهران با اشاره به مزاحمت‌های ناشی از حضور تعمیرگاه‌ها در سطح شهر اظهار کرد: مزاحمت این مشاغل بیشتر به‌دلیل پذیرش خودرو بیش از گنجایش فضای تعمیرگاه است. به این ترتیب، سد معبر خودروهای در انتظار تعمیر می‌تواند برای شهروندان محله و عابران ایجاد مزاحمت کند. این فعال صنفی با اشاره به کاهش مزاحمت‌های شغلی در سال‌های اخیر به‌دلیل خروج مشاغل مزاحم و آلاینده از شهر گفت: بیش از ۸۰ درصد تعمیرکاران خودرو به صورت سنتی کار می‌کنند. راهکار درست این است که محل فعالیت آنها به صورت مجتمع‌های خدمات خودرویی، دارای پارکینگ و طبقات متعدد باشد.

سخن پایانی

سال‌هاست صدای رسیدگی به مشاغل مزاحم به گوش می‌رسد و در این مدت با گذر از هر کوچه و محلی می‌توان صدای جوشکاری، آهنگری و تعمیر اتومبیل را شنید و آنگاه است که درمی‌یابیم صفت مزاحم به معنای واقعی کلمه برازنده مشاغل پرسر و صداست. شغل‌های مزاحم که سال‌های سال در داخل شهر جا خوش کرده‌اند، روح و روان انسان‌ها را به مخاطره می‌اندازد و آسایش را از شهروندان سلب می‌کند. برخی از کارشناسان معتقدند باید با هر روشی، بساط مشاغل مزاحم از داخل شهر جمع شود، چراکه این مشاغل به‌دلیل سروصدا بیش از همه با روح و روان شهروندان سروکار دارند. مشاغلی ضروری مانند جوشکاری، آهنگری و تعمیرگاه اتومبیل وجودشان در درون شهر اسباب ناراحتی و اوقات‌تلخی شهروندان می‌شود، چراکه هنگام عبور از داخل شهر و پیاده‌روها سروصدایشان در خانه‌ها و اماکن اطراف می‌پیچد یا ابزار وسایل آنها راه را بر عابران می‌بندد. اما خروج آنها از شهر و ناپدید شدنشان هنگام نیاز به آنها با ما چه می‌کند؟ آیا مسئولان راهی برای این نیز دارند؟ هزینه حمل‌ونقل، تردد و ترافیک و... از سری مشکلاتی است که برای خفقان این مشاغل به سراغ‌مان می‌آید. بهتر است اگر امکان خروج مشاغل مزاحم از شهرها وجود ندارد، حداقل از سد معبر آنها در پیاده‌روها جلوگیری شود تا شهروندان به‌راحتی تردد کنند.