براساس نظر گیاه‌شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهان دارویی ایران حدود ۸ هزار گونه است که از نظر تنوع گونه‌ها حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده بیش از ۲۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی ـ بهداشتی هستند. بیش از هزار و ۷۰۰ گونه از این گیاهان به‌عنوان گیاهان بومی ایران است.

در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته، طب سنتی در ابعاد گوناگون تحت حمایت دولت قرار گرفته و سهم خوبی از تامین سلامت مردم را در سیستم سلامت کشور برعهده دارد. از سوی دیگر، تنوع گونه‌های گیاهی و برخی گونه‌های منحصر به‌فرد ایران باعث‌شده شرکت‌های مهم داروسازی در کشورهای پیشرفته به مواد اولیه برخی گیاهان دارویی کشور ما از جمله زعفران، زیره، آویشن و مرزه به‌شدت وابسته باشند. صمت در این گزارش به جایگاه این تجارت ارزآور در اقتصاد ایران پرداخته است.

کار چندانی نکرده‌ایم

محمدحسین صالحی‌سورمقی، داروساز و متخصص گیاهان دارویی در این‌باره در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: اقلیم متنوع ایران، قابلیت رشدونمو انواع گوناگون گیاهان را فراهم کرده و از این نظر، یک منطقه منحصربه‌فرد تلقی می‌شود؛ بنابراین تعجبی ندارد اگر بتوانیم از پرورش و صادرات گیاهان دارویی به‌عنوان یکی از منابع درآمدزایی کشور استفاده کنیم. وی گفت: بررسی‌های اقلیمی هر منطقه از کشور می‌تواند مشخص کند پرورش کدام گونه‌ها در کدام مناطق می‌تواند دارای بیشترین بهره‌وری تولید باشد تا تولید صنعتی این گیاهان در آن نواحی انجام شود. نکته قابل‌توجه دیگر در این زمینه این است که کشور ما علاوه بر اینکه گیاهان بومی بسیاری را در خود جای داده، می‌تواند میزبان بسیاری از گیاهانی که بومی مناطق دیگر بوده‌اند نیز باشد که چای یا کیوی نمونه‌هایی از آنها هستند. صالحی سورمقی در این‌باره افزود: می‌توانیم باتوجه به نیازهای کشور به گونه‌های گوناگون، تولید این گونه‌ها را در کشور انجام دهیم و از واردات اقلامی مانند زردچوبه، دارچین و بسیاری از گونه‌هایی که امروز نیازمند واردات آنها هستیم، بی‌نیاز شویم. این متخصص گیاهان دارویی کشور در پایان تصریح کرد: منطقه‌ای که کشور ما در آن واقع شده، دارای ظرفیت بی‌نظیری برای پرورش و تولید گیاهان دارویی برای مصرف داخل و حتی صادرات است و توان علمی آن نیز در کشور وجود دارد، اما نکته مهم در این زمینه این است که تا امروز برنامه‌ریزی مدون و مطلوبی برای بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها انجام نشده است.

مشکل ریشه‌دار خام‌فروشی

علی صالحی‌نیا، فعال حوزه تولید دارو در این زمینه اعتقاد دارد باتوجه به ذخایر ژنی مطلوب و تنوع اقلیمی کشور، پرورش انواع گیاهان دارویی در مناطق گوناگون کشور، پدیده چندان دور از ذهنی نیست. وی در این باره اظهار کرد: باوجود این قابلیت‌ها به‌نظر می‌رسد در این زمینه آنچنان که بایدوشاید فعالیت و مطالعات مستمر در کشور انجام‌نشده که اگر این اتفاق می‌افتاد، قطعا ما در زمینه تولید و پرورش گیاهان دارویی در دنیا جایگاه بسیار بهتری نسبت به آنچه امروز در آن قرار داریم، بودیم. وی درباره نقش گیاهان دارویی در صادرات کشور نیز عنوان کرد: گرچه صادرات این محصولات می‌تواند در جایگاه خود مطلوب باشد، اما شاید بکارگیری این گیاهان در صنعت داخلی و برای رفع نیازهای کشور مقبول‌تر باشد و به‌نظر می‌رسد باید صادرات پس از رفع نیازهای داخلی مدنظر قرار گیرد. صالحی‌نیا عنوان کرد: ما برای اینکه بتوانیم از قابلیت‌های موجود کشور در این حوزه به شکل مطلوب استفاده کنیم، باید امکانات فرآوری، بسته‌بندی و تولید را باتوجه به نیازهای هر منطقه فراهم کنیم تا فعالیت در این حوزه برای فعالان آن صرفه اقتصادی مطلوب داشته باشد. این فعال حوزه دارو در عین حال تاکید کرد: صادرات گیاهان دارویی گرچه می‌تواند منبع درآمدی برای کشور تلقی شود، اما ما باید توجه داشته باشیم که صادرات هر کالایی به‌صورت خام و فله در عین سودآوری در دل خود زیان‌هایی را به همراه دارد و سال‌هاست کشورهای پیشرو در این حوزه این نوع محصولات را پس از فرآوری و ایجاد ارزش‌افزوده به کشورهای دیگر صادر می‌کنند. صالحی‌نیا تاکید کرد: نکته دیگری که در حوزه صادرات وجود دارد این است که باید بتوانیم همواره بالاترین کیفیت را در تولید ارائه دهیم و به این ترتیب، کالای ایرانی را در کشورهای دیگر به‌عنوان کالای باکیفیت مطرح کنیم. بدون شک توجه به این موضوع در بلندمدت می‌تواند نقش بسزایی در یافتن بازارهای بزرگ‌تر خارجی برای گیاهان دارویی کشور داشته باشد. وی صادرات صرف را ارزشمند ندانست و در این‌باره تاکید کرد: صادرات زمانی ارزشمند است که با ارتقای کیفیت و استمرار آن بتوان بازارهای دائمی در کشورهای هدف برای تولیدات خود تعریف کرد؛ در غیر این صورت، بازارهای خارجی برای تولیدات کشور جنبه یک‌بارمصرف پیدا می‌کند و پس از مدتی، کالای ایرانی به‌دلیل نامرغوب بودن، از بازارهای گوناگون حذف و باتوجه به رقابتی بودن بازار، محصولات کشورهای دیگر به‌سرعت جایگزین آن می‌شوند.

ظرفیت گیاهان دارویی

محمود بازاری که مدیریت دفتر هماهنگی صادرات محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی سازمان توسعه تجارت ایران را در کارنامه کاری خود دارد با اشاره به ظرفیت تجارت گیاهان دارویی در اقتصاد ایران، گفت: گیاهان دارویی ازجمله ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل اقتصادی بخش کشاورزی است که در بسیاری از استان‌های کشور در قالب گونه‌های متنوع جنگلی، مرتعی و زراعی تولید و بهره‌برداری می‌شود. مدیرکل دفتر هماهنگی صادرات محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی، بیان کرد: از جمله گیاهان دارویی که امسال با رشد صادرات مواجه بوده‌اند، می‌توان به کتیرا و نیز سایر محصولات نباتی به ترکیه و همچنین شیره آنغوزه تلخ و شیرین، تخم رازیانه، تخم گشنیز و عصاره و سایر شیره‌ها به کشور هندوستان و همچنین بازارهای اروپایی از جمله آلمان اشاره کرد.  به‌گفته وی، آلمان یکی از اصلی‌ترین خریداران گیاه دارویی شیرین‌بیان است و کشورهای پاکستان، ترکیه و عراق عمده‌ترین خریداران گیاهان دارویی ایران در سال جاری بوده‌اند. بازاری ادامه داد: بی‌تردید ارتقای ارزآوری صنعت گیاهان دارویی که دسترنج تولیدکنندگان و صادرکنندگان این محصولات به‌شمار می‌رود، نیازمند حمایت واقع‌بینانه از این صنعت است تا در سال‌های آینده شاهد پویایی، دوام و توسعه کسب‌وکارهای نوین در این صنعت باشیم.

صادرات ۳۰ درصد تولیدات گیاهان دارویی کشور

مجری طرح گیاهان دارویی وزارت کشاورزی گفت: مطابق آمار وزارتخانه از نظر وزنی بیش از ۷۰ درصد از تولیدات گیاهان دارویی در داخل کشور مصرف و ۳۰ درصد آن صادر می‌شود. البته باید زعفران را باید از این اصل مستثنا کرد، چراکه ۸۰ درصد زعفران صادر و ۲۰ درصد آن مصرف داخلی می‌شود. حسین زینلی در گفت‌وگو با ایلنا، با اشاره به میزان سطح زیر کشت گیاهان دارویی اظهار کرد: در امسال حدود ۲۷۰ هزار هکتار از اراضی کشور به کشت گیاهان دارویی اختصاص یافت که حدود ۳۶۰ هزار تن میانگین عملکرد داشتیم. وی با بیان اینکه در امسال ۲ هدف اساسی در تولید گیاهان دارویی در پیش گرفته شد، گفت: با توجه به مشکلاتی که کشاورزی امسال با آنها دست به گریبان بودند تلاش کردیم همه همت خود را معطوف به تولید گیاهان دارویی سالم و ارگانیک کنیم از این‌رو تلاش کردیم که گیاهان دارویی دارای گواهی PDO شوند. این مقام مسئول ادامه داد: این گواهی ارزش‌افزوده محصولات در بازارهای جهانی را ارتقا بخشیده و کیفیت محصولات را تضمین می‌کند و این‌گونه سود حاصل از تولید به جیب کشاورزان می‌رود. زینلی فرآوری گیاهان دارویی را دومین هدف وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرد و افزود: تلاش داریم خام‌فروشی در این زمینه را کاهش و محصولات بعد از فرآوری در بازارهای جهانی عرضه کنیم. مجری طرح گیاهان دارویی با اشاره تاثیر خشکسالی در تولید گیاهان دارویی، گفت: کشاورزان علاقه‌مند به کشت گیاهان دارویی هستند و امیدواریم با نگاه وزارتخانه در توسعه کشت قراردادی و ایجاد باراندازهای گیاهان دارویی و همچنین بهره‌برداری از مراکز بسته‌بندی و تولید محصولات همان پالایشگاه‌ها در سال آینده بتوانیم بهره‌وری مناسبی در زمینه گیاهان دارویی داشته باشیم. این مقام مسئول در توضیح باراندازهای گیاهان دارویی، اظهار کرد: این باراندازها با هدف حذف دلال‌ها و گیاهان را جمع‌آوری و در شرایط استاندارد نگهداری می‌شوند و به شکل دیجیتالی به مشتریان عرضه می‌شوند. وی در پاسخ به این پرسش که چند درصد گیاهان دارویی در کشور مصرف می‌شوند، گفت: مطابق آمار وزارتخانه از نظر وزنی بیش از ۷۰ درصد تولیدات گیاهان دارویی در داخل کشور مصرف و ۳۰ درصد آن صادر می‌شود. البته باید زعفران را باید از این اصل مستثنا کرد، چراکه ۸۰ درصد زعفران صادر و ۲۰ درصد آن مصرف داخلی می‌شود. به گفته این مقام مسئول، گیاهان دارویی به ۶۰ کشور دنیا صادر می‌شوند که مهم‌ترین گیاهان صادراتی ما عبارتند از زعفران، گل‌محمدی، گل رنگ، موسیر، سیر، عناب، زرشک، آویشن، زیره سبز و گشنیز. این مقام مسئول با بیان اینکه گیاهان دارویی کمتر دچار بیماری و آلودگی می‌شوند، گفت: سمپاشی‌های باغ‌های اطراف گیاهان دارویی گاهی به آنها نیز سرایت می‌کند؛ از این‌رو در برخی از گیاهان دارویی سموم مشاهده می‌شود ما هیچ نوع سمی را برای تولید گیاهان دارویی توصیه نمی‌کنیم. زینلی ادامه داد: ما به کشاورزان گیاهان دارویی توصیه می‌کنیم برای کشت گیاهان دارویی اراضی دورافتاده را انتخاب کنند تا بتوان محصولات سالم‌تری تولید کنند و سهم خود از بازارهای جهانی حفظ کنیم.

افزایش مصرف گیاهان دارویی در کرونا

علیرضا رضایی، رئیس اتحادیه عطاران نیز در این‌‌باره در گفت‌وگو با ایلنا، با اشاره به افزایش مصرف گیاهان دارویی در دوران شیوع بیماری کرونا، گفت: در این دوران مصرف گیاهان گرم مانند دارچین، زنجبیل، آویشن و گل‌محمدی افزایش پیدا کرده و صادقانه باید گفت که میزان مصرف و فروش عطاری‌ها در دوره کرونا چندبرابر افزایش داشته است.

وی عرضه و تقاضا را تعیین‌کننده نرخ گیاهان دارویی دانست و افزود: اتحادیه نقشی در تعیین نرخ ندارد. بخشی از گیاهان دارویی به‌صورت خود رو و بخشی از آن کشت می‌شود و استان‌های شمالی، فارس و کردستان بیشترین گیاهان دارویی کشت می‌شود. این فعال صنفی ادامه داد: بیش از ۸۰ درصد گیاهان دارویی در کشور کشت و بقیه نیاز ما در این بخش از طریق واردات تامین می‌شود.

سخن پایانی

باتوجه به اظهارنظرهای دست‌اندرکاران این حوزه، به‌نظر می‌رسد صادرات گیاهان دارویی در کشور هنوز گام‌های نخستین تجاری‌سازی را برمی‌دارد و بر همین اساس باید در همین ابتدای راه برنامه‌ریزی درست و مشخصی برای ادامه مسیر در این حوزه انجام شود. کشور ما باوجود منابع غنی از گیاهان دارویی، نمی‌تواند با اندیشه و شکل سنتی وارد عرصه‌های تجاری شود و شاید ۳ مشکل عمده در این مسیر برای فعالان این عرصه وجود داشته باشد. یکی از مشکلات اصلی کشور در زمینه تولید گیاهان دارویی نبود برند است، این در حالی است که در سایر کشورها از گیاهان داخلی ما برند می‌سازند و آنها را با بهایی چندبرابر صادر می‌کنند. از عمده‌ترین مشکلات رشد و توسعه در این حوزه، بازاریابی محصولات است. بازاریابی درست سبب می‌شود محصولات براساس نیاز مصرف‌کنندگان تولید و به نحو بهداشتی و موردپسند در اختیار آنها قرار گیرد. یکی دیگر از مشکلات این حوزه می‌تواند بی‌توجهی به نقش بسته‌بندی در فروش کالا باشد. در کشور ما معمولا صادرات گیاهان دارویی به‌صورت فله‌ای و با سود بسیار اندک انجام می‌شود. در نهایت اینکه خام‌فروشی یکی از مصادیق از دست دادن ثروت ملی است و همان‌طور که فروش نفت خام به‌عنوان فروش ثروت کشورها شناخته می‌شود، فروش هر محصول دیگر از جمله گیاهان دارویی به‌صورت خام ثروت ازدست‌رفته محسوب خواهد شد؛ در صورتی که مواد خام پس از تبدیل به محصول نهایی، نرخ واقعی خود را به‌دست می‌آورد. باتوجه به آنچه ذکر شد به‌نظر می‌رسد باوجود افزایش چشمگیر صادرات گیاهان دارویی در چند ماه اول سال، نسبت به مدت مشابه سال گذشته، این اعداد و ارقام در عین ارزشمند بودن راه زیادی تا رسیدن به هدف نهایی و سودآوری ملی در پیش دارند.