بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان سرانه مصرف گاز طبیعی در کشور ما به دلایل متعددی نسبت به سایر کشورها بسیار بالاتر است. در این راستا کارشناسان یکی از راهکارهای مهم در ایجاد انگیزه بین مشترکان پرمصرف برای کاهش مصرف خود را اصلاح قیمتی و تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها می‌دانند. نخستین و شاید مهم‌ترین مزیت اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی گاز در جهت کاهش مصرف بخش خانگی است، به این ترتیب که مصارف غیرضروری یا لوکس و خارج از عرف مشترکان پرمصرف با اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها یا به سمت اصلاح و کاهش خواهد رفت یا این مشترکان با نرخ واقعی گاز و همچنین قبوض میلیونی روبه‌رو خواهند شد و هزینه مصرف لاکچری با نرخ بسیار بالایی به پای مشترکان پرمصرف مرفه نوشته خواهد شد. صمت در این گزارش مهم‌ترین مزایای اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی مصرف گاز را از صاحب‌نظران این حوزه جویا شده که در ادامه می‌خوانید.

سود بهینه‌سازی مصرف برای مردم

با اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی گاز در بخش خانگی، سیاست اصلی که ذی‌نفع کردن مردم در منافع حاصل از بهینه‌سازی مصرف است از طریق اعطای یارانه انرژی در بخش غیرصنعتی به هر کد ملی و به شکل سرانه محقق خواهد شد. این سازکار بزرگ و مهم در اعطای یارانه انرژی به هر کد ملی در بخش انرژی‌های خانگی، نشان از اهمیت اجرای دو سازکار اجرایی ویژه در کنار هم دارد؛ پله اول این سازکار، اجرای کامل و فاز نهایی تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌هاست؛ پس از رسیدن نرخ برای مشترکان خارج از الگوی بهینه مصرف خانوار، به میزان غیریارانه‌ای، باید بازار متشکل مبادلات انرژی در بخش خانگی برای ردوبدل شدن سهمیه‌های انرژی استفاده نشده شکل بگیرد که در آن بین، نرخ غیریارانه‌ای با نرخ یارانه‌ای وارد رقابت خواهد شد و به نرخ تعادلی جدیدی برای مبادله خواهد رسید. این نرخ رقابتی به نرخ غیریارانه‌ای بسیار نزدیک بوده و از همین‌رو نیز نظام تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا این بازار را برای کاهش مصرف انرژی برای مشترکان خوش‌مصرف و همچنین رعایت الگوی بهینه مصرف برای مشترکان پرمصرف جذاب کند.براساس قانون، وزارتخانه‌های نفت و نیرو موظفند تعرفه آب، برق و گاز مشترکان خانوارهای کشور را به‌گونه‌ای اصلاح کنند که با رعایت مناطق جغرافیایی کشور، تعرفه مشترکان کم‌مصرف خانوارهای محروم تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور برابر صفر، مشترکان تا الگوی مصرف به‌صورت یارانه‌ای، مشترکان پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به‌صورت غیریارانه‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی (آی.بی.تی) تعیین شود.به عقیده برخی، مبنای قانونی که در بالا آمده می‌تواند تا حد زیادی در مدیریت مصرف انرژی در کشورمان موثر باشد. به‌ویژه اینکه در آستانه فصل سرما هستیم و کسری تراز گاز در کشور جدی بوده و موضوع تعرفه‌گذاری پلکانی دوباره موردتوجه قرارگرفته است. شواهد نشان می‌دهد پرمصرف‌ها اغلب از اقشار مرفه جامعه هستند. به‌طوری که به‌عنوان نمونه در مناطق شهری ۱ تا ۳ تهران، مشترکان پرمصرف زیادی را در خود جا داده‌اند. در حالی که در مناطق شهری ضعیف‌تر، تعداد مشترکان پرمصرف کمتر است. این گزاره‌ها باعث شده برخی به فکر تعرفه‌گذاری پلکانی و چه بسا دریافت هزینه گاز مصرفی پرمصرف‌ها به صورت آزاد بیفتند. به‌طور کلی، برخی معتقدند باید هزینه گاز اضافی مصرفی خانوارها به‌گونه‌ای باشد که جنبه بازدارنده پیدا کند و آنها را به فکر چاره‌جویی برای مدیریت مصرف‌شان بیندازد، زیرا گاز یک سرمایه ملی است و نباید اجازه دهیم پرمصرف‌ها با مصرف بی‌رویه آن به اقتصاد کشور ضربه بزنند.اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی مزایای زیادی برای کشور دارد. نخستین و شاید مهم‌ترین مزیت آن در جهت کاهش مصرف در بخش خانگی است به این ترتیب که مصارف لاکچری و خارج از عرف مشترکان پرمصرف با اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها یا به سمت اصلاح و کاهش خواهد رفت یا این مشترکان با نرخ واقعی گاز و همچنین قبوض میلیونی روبه‌رو خواهند شد و مصرف لاکچری با نرخ بسیار بالایی به پای مشترکان پرمصرف مرفه حساب خواهد شد.

وزیر نفت پیرامون اجرای فاز اول تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها در زمستان ۱۴۰۰ گفته بود که در محاسبه مصرف گاز ۱۲ پله داریم که از پله چهارم به بعد به ازای هر پله ۴۰ درصد نرخ گاز را برای مشترکان پرمصرف افزایش دادیم و از این محل، روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب مصرف گاز کاهش یافت که همانند تولید یک فاز پارس جنوبی است و توانستیم حجمی از سرمایه‌گذاری برای جبران مصرف گاز را کاهش دهیم؛ بدین ترتیب اصلاح تعرفه گاز خانگی و دو برابر شدن قبض گاز پرمصرف‌ها در فاز اول اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها در زمستان ۱۴۰۰ موجب شد ۲۵ درصد مشترکان پرمصرف به سمت رعایت الگوی مصرف حرکت کنند و  روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب گاز کمتر مصرف شود.مزیت بعدی اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها در تحقق عدالت است؛ تا پیش از این کسی که مصرف بالاتری داشت، بیشترین میزان یارانه انرژی را دریافت می‌کرد، اما با اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها، تنها مصارف عادی و درون الگوی بهینه مشمول یارانه انرژی خواهند شد و مصارف خارج از این الگوی بهینه به صورت پلکانی افزایش خواهد یافت و در پایان و پلکان دوازدهم گازی هیچ یارانه‌ای پرداخت نخواهد شد.

راهکاری برای توسعه زیرساخت‌های انرژی

علیرضا مناقبی، رئیس شورای‌عالی واردات کشور با اشاره به این موضوع که برخی افراد از خانه‌های بزرگ‌تر و امکانات بیشتری استفاده می‌کنند و باید هزینه گاز مصرفی خود را بپردازند، به صمت اظهار کرد: باید برای کسانی که در حد الگو از گاز استفاده می‌کنند، مشوق‌هایی در نظر بگیریم. از سوی دیگر، کسانی که مصارف نامتعارف دارند، هزینه اضافه‌تری را پرداخت کنند. این روش تعرفه‌گذاری به تعرفه‌گذاری پلکانی مرسوم است که در حال حاضر فاز دومش در کشور در حال اجراست.

وی ادامه داد: کسانی که تمکن بالاتری دارند، بیشتر از انرژی استفاده می‌کنند و از آنجایی‌که در کشور در حال پرداخت یارانه پنهان انرژی هستیم، این افراد بیشتر از افرادی که امکانات ندارند، از یارانه بهره می‌برند. استفاده از سازکارهایی که مصارف نامتعارف هزینه‌های بالاتری را پرداخت کنند، به عدالت نزدیک‌تر است.

این کارشناس اقتصاد توضیح داد: باید با مبالغ دریافتی از مشترکان پرمصرف به سمت توسعه زیرساخت انرژی کشور و حل معضل ناترازی گاز برویم و این مبالغ در راستای بهبود زیرساخت‌های انرژی به کار گرفته شود تا استحصال گاز بیشتر و از هدررفت چاه‌ها جلوگیری شود که می‌تواند مزیت‌های زیادی برایمان داشته باشد. اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی، کمک بزرگی در راستای اصلاح یارانه انرژی در بخش خانگی است و از مصارف خارج از عرف پرمصرف‌ها جلوگیری خواهد کرد.

مناقبی درباره مشوق‌هایی که در تعرفه‌گذاری پلکانی در نظر گرفته شده مبنی بر اینکه مشترکان خوش‌مصرف از بخشودگی قبوض برخوردار شوند و اگر بین ۱۵ آذر تا ۱۵ دی به میزان کمتری نسبت به سال قبل از گاز استفاده کردند، این مابه‌التفاوت به‌عنوان مشوق برایشان در نظر گرفته شود، تصریح کرد: همواره مشوق‌ها ابزارهای قوی برای ایجاد انگیزه در افراد به‌منظور مدیریت مصرف بوده‌اند. حتی اثرگذاری مشوق بیشتر از تنبیه است. به‌طور قطع این مشوق‌ها که در نظر گرفته شده‌اند، مفید خواهد بود.

وی ادامه داد: متاسفانه آن‌طور که شایسته است از ابزار تشویق در سیاست‌گذاری‌هایمان استفاده نمی‌کنیم؛ در حالی که این روش بسیار کارساز است و مشترکان را برای مدیریت مصرف سر ذوق می‌آورد. این کارشناس اقتصاد افزود: به اجرا گذاشتن سیاست‌هایی در راستای مدیریت مصرف انرژی در کشور ضرورت دارند. به نحوی که بتوانیم از محل صرفه‌جویی‌ها در زیرساخت‌های انرژی سرمایه‌گذاری کنیم و تولید بیشتری داشته باشیم.

مناقبی در پایان گفت: تعرفه‌گذاری پلکانی روش معقولی به نظر می‌رسد، اما نمی‌تواند به‌تنهایی مشکل ناترازی گاز را حل کند. نیاز است سیاست‌های گوناگون را در کنار یکدیگر به اجرا بگذاریم.

مدیریت مصارف خارج از عرف

سپهر مهرابی، کارشناس حوزه اقتصاد توسعه درباره وضعیت ناترازی انرژی در کشور به صمت گفت: ایران با چالش‌های مربوط به کمبود گاز به‌ویژه در  زمستان مواجه است. ناترازی بین تولید و مصرف گاز، همراه با استفاده ناکارآمد در بخش گرمایش خانگی، به این مشکل می‌افزاید. برای رسیدگی به این مسائل، اجرای مکانیسم‌های کنترلی و مدیریتی که مصرف بهینه گاز را ارتقا می‌دهند، بسیار مهم است. سطوح بالای هدررفت به‌دلیل سیگنال‌دهی ناکافی نرخ و قدیمی بودن دستگاه‌های گرمایشی رخ می‌دهد.

مهرابی درباره وضعیت بد مصرف مشترکان در بخش خانگی گفت: عدم‌‌سیگنال‌دهی مناسب قیمتی و نرخ پایین انرژی در بخش گرمایش خانگی برای هر نوع مصرفی منجر به عدم‌استفاده بهینه از گاز برای اهداف گرمایشی می‌شود. به‌دلیل هزینه کم انرژی برای خانوارها، مشترکان انگیزه‌ای برای بروزرسانی وسایل گرمایشی خود ندارند؛ در نتیجه مقدار قابل‌توجهی هدررفت گاز وجود دارد. این در حالی است که اگر تنها به مصارف درون الگوی بهینه، یارانه انرژی تعلق می‌گرفت، دیگر شاهد مصارف لاکچری و خارج از عرف نبودیم. اصل مصرف خارج از الگوی بهینه، تنها به خاطر مشترکان پرمصرف است. درصد کمی از مشترکان که به آنها مشترکان پرمصرف و بسیار پرمصرف گاز گفته می‌شود، میزان نامتناسبی از مصرف گاز را به خود اختصاص می‌دهند. این افراد باوجود اینکه کمتر از ۱۵ درصد از کل مشترکان را تشکیل می‌دهند، با نرخ‌هایی ۴ تا ۵ برابر بیشتر از کسانی که الگوی مصرف معمولی دارند، گاز مصرف می‌کنند. وجود این بخش با مصرف بسیار بالا، حاکمیت انرژی در کشور را با چالش جدی مواجه می‌کند.

وی ادامه داد: برای بهینه‌سازی مصرف گاز و رفع چالش‌های مرتبط با مشترکان پرمصرف، اجرای سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها یا IBT بسیار مهم است. مدل IBT بر افزایش تصاعدی نرخ مصرف گاز برای مشترکان پرمصرف تمرکز دارد و در عین حال، نرخ فعلی را برای کسانی که الگوهای مصرف بهینه دارند، حفظ می‌کند. مدل IBT امکان بهینه‌سازی مصرف گاز را بدون تحمیل بار بیشتر مشترکان (۸۵ درصد با الگوهای مصرف عادی) فراهم می‌کند. هدف این سیاست با هدف قرار دادن مشتریان پرمصرف، کاهش مصرف بیهوده و تشویق مصرف کارآمدتر است.

این کارشناس اقتصاد درباره اهمیت اجرای سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی گفت: اجرای یک سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها، استفاده عادلانه از یارانه‌های انرژی را تضمین می‌کند. مشترکان پرمصرف که خارج از الگوی مصرف بهینه هستند، نرخ واقعی مصرف گاز را می‌پردازند. این رویکرد باعث ترویج عدالت و کاهش فشار بر یارانه‌های دولتی می‌شود. با هدف‌گذاری یارانه‌های انرژی و بهینه‌سازی مصرف گاز در میان مصرف‌کنندگان سنگین، مدل IBT به تولید منابع اضافی کمک می‌کند. این منابع می‌توانند به سمت افزایش برداشت و استخراج گاز هدایت شوند و به بهینه‌سازی منابع گاز کمک بیشتری کنند.

وی ادامه داد: اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها یا IBT، هم در کشورهای توسعه‌یافته و هم در کشورهای در حال توسعه با موفقیت اجرا شده است. این مدل یک راه‌حل آزمایش شده برای رسیدگی به ناترازی مصرف و ترویج استفاده کارآمد از منابع انرژی ارائه می‌دهد. مدل IBT این ظرفیت را دارد که با بهینه‌سازی مصرف مشترکان پرمصرف، بخش قابل‌توجهی از ناترازی گاز را جبران کند. این رویکرد به کاهش بحران کمبود گاز کمک کرده و سناریو عرضه و تقاضای متعادل‌تری را تضمین می‌کند. با بهینه‌سازی مصرف گاز در بخش خانگی با اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها، امکان افزایش ظرفیت عرضه گاز به بخش صنعتی را فراهم می‌کند. این برای افزایش قابلیت‌های تولید صنعتی، کمک به رشد و توسعه اقتصادی بسیار مهم است. بهینه‌سازی مصرف گاز در بخش خانگی که ۸۰ درصد مصرف گاز در فصول سرد سال را تشکیل می‌دهد، به کاهش سطح مصرف کلی کمک کرده و منابع گاز را برای سایر بخش‌ها آزاد می‌کند و به موضوع کمبود گاز بیشتر می‌پردازد.

مهرابی در پایان گفت: برای بهینه‌سازی مصرف گاز در ایران، اجرای سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها ضروری است. این رویکرد با هدف قرار دادن مشترکان پرمصرف و افزایش نرخ مصرف گاز فراتر از حد بهینه، استفاده کارآمد را ترویج می‌کند، ضایعات را کاهش می‌دهد و بحران کمبود گاز را برطرف خواهد کرد. این روند همچنین استفاده عادلانه از یارانه‌ها را تضمین می‌کند، منابع اضافی را تولید و از تولید صنعتی حمایت می‌کند. مدل IBT که در کشورهای گوناگون موفقیت‌آمیز بوده، راه‌حل مناسبی را برای ایران ارائه می‌دهد تا مصرف گاز خود را متعادل کند، منابع را حفظ و حاکمیت انرژی در کشور را تقویت کند.

سخن پایانی

در حالی که ایران در جهان از نظر مخازن گازی رتبه دوم دنیا را در اختیار دارد، بسیار تاسف‌برانگیز است که در زمینه تامین گاز دچار مشکل باشیم. درست این است که در عرصه تولید و ایجاد ظرفیت در این حوزه گام‌های بزرگی برداریم و به یک بازیگر مهم در عرصه گاز تبدیل شویم تا به کشورهای دنیا گاز صادرات کنیم و به هاب انرژی منطقه تبدیل شویم.