فـریـب نـفـت
نفت، طلای سیاهی که می‌تواند بسوزد و عامل محرکی برای اقتصاد باشد و از یک سو می‌تواند اقتصاد را به آتش بکشد و از سوی دیگر اقتصاد را با اعتیاد استفاده از دلارهای نفتی آن‌چنان درگیر کرده که به‌سختی می‌توان از این فریب نفت نجات یافت.
سال هاست که اقتصاد متکی بر نفت و دولتی بودن اقتصاد نه تنها در ایران بلکه در سایر کشورهایی که اقتصادی شبیه به ما را تجربه کرده اند، باعث شده که ساختار اقتصاد با مشکلات بسیاری مواجه شود. مثال مشهور آن ونزوئلا است؛ یکی از ثروتمندترین کشورهای نفتی امریکای جنوبی که به خاطر اقتصاد نفتی با بحران های بسیاری مواجه شده تا حدی که امسال نتوانست بنزین مورد نیاز خودش را هم تامین کند.
اقتصاد نفتی، بلای جان کشور
بودجه نفتی یک اثر ذاتی بر تورم دارد، چرا که دلارهای نفتی، پایه پولی را متورم می کند و از آن طرف، به دولت این تصور را می دهد که تا بی نهایت بر مخارجش بیافزاید. مخارجی که در زمان افول درآمد نفتی، هم پابرجا می ماند و دولت به دلایل اقتصادسیاسی، قادر به حذف آنها نیست. در زمان کاهش درآمد نفتی، منبع دولت از چاه نفت، به چاپخانه بانک مرکزی تغییر مکان می دهد و موتور خلق پول و تورم، روشن می شود. به عقیده بسیاری از کارشناسان اقتصادی، با آنکه تحریم اثرات بسیار سنگینی را بر مردم و اقتصاد وارد کرد اما به خوبی نقاط شکننده اقتصاد را نشان داد. بنابراین می توان گفت نفت یکی از این گلوگاه هاست، از این رو لزوم توجه کارشناسان اقتصادی و نفتی را برای جداکردن اقتصاد از این نعمت طبیعی را می طلبد. نعمتی که سال هاست به بلای جان اقتصاد ما بدل شده است. تجربه سایر کشورهای بدون اقتصاد نفتی که از نفت و سایر مزیت های طبیعی بی بهره بودند، نشان می دهد در این کشورها دولت با برداشتن موانع از پیش روی این صنایع نه تنها باعث تقویت این بخش شده بلکه رشد اقتصادی را بی نیاز از نفت کرده است. از این رو دولت برای نجات اقتصاد از چاه نفتی، باید با حذف نهادهای دست و پاگیر، آزادسازی قیمت ها و در مراحل بعدی حذف نظام مند یارانه ّ های آشکار و پنهان بپردازد.
تغییر مسیر کسب درآمد
مهدی تقوی- اقتصاددان: مهم ترین راهکار کاهش وابستگی بودجه به درآمدهای نفتی تغییر نوع درآمدها از درآمدهای خالصه به عنوان مثال درآمدهای حاصل از فروش نفت به درآمدهای مالیاتی است. در اقتصاد سه نوع درآمد وجود دارد که منابع بودجه را تامین می کند؛ درآمد خالصه یا همان درآمدهای اختصاصی دولت از محل املاک و دارایی ها، درآمدهای مالیاتی و درآمدهای پولی؛ زمانی که درآمد خالصه یک کشور کم می شود بهترین گزینه برای جبران آن افزایش درآمدهای مالیاتی است چراکه اگر دولت بخواهد کمبود منابع بودجه را از محل درآمدهای پولی یعنی استقراض از بانک مرکزی جبران کند به مرور اقتصاد را فلج خواهد کرد، قرض دولت از بانک مرکزی نقدینگی را بدون آنکه در تولید و صنعت رونق حاصل شود افزایش خواهد داد و این افزایش نقدینگی تورم زا خواهد بود. ازاین رو بهترین راهکار جبران کاهش نرخ نفت و کاهش درآمدهای حاصل از فروش نفت، افزایش درآمدهای مالیاتی است. بااین همه نظام مالیاتی ایران دارای ضعف هایی که در صورت رفع می تواند از وابستگی اقتصاد به دلارهای نفتی بکاهد.
اقتصاد ایران، نیازمند درآمدهای پایدار
میثم موسایی- استاد اقتصاد: ۳ راه برای جبران کسری درآمدهای حاصل از نفت وجود دارد که اگر دولت ها به آن عمل کنند نه تنها می توانند به مرور اقتصاد را از تاثیر نوسان نرخ نفت خارج کنند بلکه درآمدی همیشگی و پایدار به دست خواهد آمد. افزایش صادرات غیرنفتی و جذب توریست و ایجاد زمینه های ارزآوری نیروی انسانی و نخبگان به جای فرار مغزها این سه راهکارند. مفهوم اقتصاد مقاومتی قوی کردن کشور در برابر حملات خارجی است و راهکار این مقاومت در پیدا کردن منابعی برای رشد پایدار کشور خلاصه می شود. ما برای آنکه رشد پایدار داشته باشیم نیاز به منابع تمام نشدنی داریم. این خصلت در نفت و گاز وجود ندارد. از این رو باید منابع دیگری جایگزین آن کنیم. راه دیگر جبران کمبود درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت کاهش هزینه های دولت است. دولت به راحتی می تواند در بسیاری از هزینه ها صرفه جویی کند. هزینه هایی که بخش زیادی از بودجه را می بلعند بدون آنکه فایده داشته باشند. همچنین دولت با سازکاری مناسب می تواند درآمدهای مالیاتی را افزایش دهد. اگر تمام این موارد رعایت شود نه تنها اقتصاد از وابستگی به نفت خلاص می شود بلکه به مرور شاهد توسعه خواهیم بود. بازنگری در سیستم پرداخت یارانه یکی دیگر از الزامات کاهش وابستگی به نفت است.
درون زا کردن اقتصاد مانعی در مقابل افول آن
ابراهیم رزاقی- کارشناس اقتصاد: راهکار کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و جبران کاهش درآمدهای نفتی تنها مربوط به یک بخش اقتصاد نمی شود. برای بهبود شرایط نیازمند سیاست هایی هستیم که نوع درآمدهای دولت را تغییر دهد. این سیاست ها تنها یک بخش را نشانه نمی گیرد و اعم از صادرات و واردات، نظام مالیاتی و سیاست های مصرفی و سیاست های بخش های مختلف اقتصاد از کشاورزی تا نیرو را شامل می شود.
خوشبختانه بخش اعظم این سیاست ها در سیاست های اقتصاد مقاومتی آمده است. از این رو برای تحول اقتصاد می توان به مقاوم سازی اقتصاد بر پایه اصول اقتصاد مقاومتی روی آورد. کاهش صادرات کالاهایی که مواد اولیه گران وارداتی دارند، حذف کامل یارانه کالاهای لوکس، کاهش واردات کالاهای غیر ضرور و مصرفی مهم ترین راهکارهای فعلی است.
البته درون زا کردن اقتصاد و برجسته کردن تولید داخل در اقتصاد فعلی زمان بر است اما اگر سیاست ها به درستی اجرا شود دور از واقعیت نیست. در نهایت اینکه استقلال اقتصادی در گرو عزم و اراده و اعتقاد مسئولان است. قطعا کاهش وابستگی اقتصاد به نفت مدیریت جهادی می خواهد.
سیاست های انقباضی راه جبران درآمدهای نفتی
کامران ندری، استاد اقتصاد: به طور کلی راهکار جبران کاهش درآمدهای نفتی متوسل شدن به سیاست های انقباضی مالی است. اغلب این سیاست ها در مفهوم اقتصاد مقاومتی گنجانده می شود که دولت باید بدان عمل کند. دولت باید در هزینه های دستگاه های دولتی تجدیدنظر کند و هزینه های غیرضرور را به هر اندازه اندک کاهش دهد. سازکار نظارت در هزینه کرد بودجه را که با انحلال سازمان برنامه و بودجه از بین رفت، بازیابی و در نظام مالیاتی کشور تجدیدنظر کند؛ در صورت پایبندی سیاست های دولت به این سه اصل می توان کسری ناشی از کاهش درآمدهای نفت را کاهش داد و حتی از اقتصاد متکی به نفت رها شد. همچنین ما در زمینه صادرات با اولویت دهی به صادرات غیرنفتی باید به سمتی حرکت کنیم که مزیت نسبی داریم، تعرفه های صادراتی را به گونه ای تدوین کنیم که مسیر صادرات را مشخص کند. در زمینه واردات نیز باید فقط کالاهای ضروری وارد شود تا بتوانیم در مصرف ارز صرفه جویی کنیم.
سخن پایانی
با وجود تمام هشدارهایی که از سوی کارشناسان مطرح شده و حتی تاکیداتی که در اسناد بالادستی وجود دارد، دولت ها همچنان بر اساس میزان پول نفت، اهداف اقتصادی خود را برنامه ریزی می کنند. در واقع نگاهی به عملکرد تمامی دولت ها در دهه های اخیر نشان می دهد که هر جا دسترسی به پول نفت افزایش یافته یا نرخ این محصول در بازارهای جهانی بالا رفته است، دولت های ایران نیز سرمایه گذاری های متعدد و برنامه ریزی های بلندپروازانه خود را شدت بخشیده اند و در مقابل هر بار به علت کاهش نرخ نفت یا تحریم های بین المللی دسترسی به پول نفت دشوار شده، شرایط اقتصادی کشور نیز به هم ریخته است. در واقع بر خلاف بسیاری از کشورهای توسعه یافته، که تلاش می کنند پول حاصل از فروش ثروت هایی مانند نفت را به سرمایه گذاری های بلندمدت انتقال داده و از وارد کردن آن به بودجه جاری کشور جلوگیری کنند، در ایران بخش مهمی از این پول به شکل سالانه خرج شده است و حتی سیاست هایی مانند تزریق بخشی از درآمد نفت به صندوق توسعه ملی نیز کامل اجرایی نشده است.
