ماشین‌دودی‌ها هوا را می‌بلعند
آلودگی هوا، نه فقط در پاییز که در کل سال به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی و سلامت عمومی کشور تبدیل شده است. افزایش غلظت آلاینده‌ها به ویژه ذرات معلق ناشی از تردد خودروهای فرسوده و ناکارآمد، نه‌تنها هزینه‌های درمانی را به‌شدت بالا برده، بلکه باعث کاهش بهره‌وری و بالا رفتن خسارت‌های اقتصادی شده است. در حالی که تنها چند روز هوای پاک در نیمه نخست امسال ثبت شده، به وضوح مشخص است که دیگر زمان شعار دادن نیست؛ وقت تصمیم‌گیری‌های جدی برای حفظ سرمایه انسانی و اقتصادی کشور است. در این گزارش صمت نگاهی داریم به داستان تکراری تردد خودروها و آلودگی هوا که در ادامه می‌خوانید.
هوای پاک رویا شد
پاییز آمده است و داستان تکراری آلودگی هوا و تردد خودروها بار دیگر فراخوانده می‌شود؛ واقعیتی غیرقابل‌انکار که هر سال تلنگری است به مسئولان و مردم. به هر حال واقعیت را نمی‌شود پنهان کرد؛ آلودگی هوا هست و هر سال بدتر می‌شود. نگاه اجمالی به آمارها و تجربیات نشان می‌دهد که شرایط بسیار نگران‌کننده است. تهران در سال گذشته تنها ۱۰ روز هوای پاک داشت و ۲۳۶ روز هوای قابل‌قبول، اما تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس ۱۰۷ روز و روزهای ناسالم برای همه ۱۲ روز ثبت شده است. وضعیت در سال ۱۴۰۴ تا آبان نیز نشان از تداوم همین معضل دارد.
این وضعیت در حالی است که آلودگی هوا نه‌تنها سلامت جسمی شهروندان، بلکه کیفیت زندگی، بهره‌وری اقتصادی و حتی امنیت اجتماعی را تحت‌تأثیر قرار داده است. افزایش غلظت ذرات معلق در هوا، علاوه بر افزایش مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌های تنفسی و قلبی، به کاهش رضایت عمومی و افزایش فشار بر سیستم بهداشت و درمان نیز منجر شده است. سال گذشته بیش از ۷ هزار و ۳۰۰ نفر تنها در تهران بر اثر مواجهه با ذرات معلق جان خود را از دست دادند؛ آماری که نگران‌کننده‌تر شدن شرایط در امسال را هشدار می‌دهد.
به اعتقاد کارشناسان و براساس بررسی‌های انجام‌شده یکی از علت‌های اصلی این آلودگی تردد خودروهای فرسوده و ناکارآمد است که با مصرف بالای سوخت و تولید آلاینده‌های بیشتر، سهم بالایی در آلودگی هوا دارند. علاوه بر آن، فقدان مدیریت یکپارچه و سیاست‌های موثر در کنترل منابع آلاینده، تشدیدکننده بحران است. هرچند طرح‌های مقطعی مانند تعطیلی مدارس در روزهای آلوده به‌عنوان راهکار مطرح شده‌اند، اما کارشناسان بر این باورند که بدون تغییرات ساختاری و برنامه‌ریزی بلندمدت، این اقدامات تنها درمان‌های مقطعی و ناقصی هستند. با وجود این همه هشدار و آمار تلخ، همچنان شاهد تکرار چرخه آلودگی در هر پاییز هستیم؛ این بار نیز پاییز ۱۴۰۴ با تردیدها و چالش‌های قدیمی دست‌وپنجه نرم می‌کند. گذشت ۷ ماه از سال و داشتن تنها چند روز هوای پاک یک هشدار جدی است.
هر سال پاییز مانند خزان برگ‌های درختان، کیفیت هوا نیز می‌ریزد و به تهدیدی جدی برای سلامت شهروندان تبدیل می‌شود. تکرار این داستان، نشان‌دهنده عمق بحران و ضعف مدیریت‌هاست. در پس وعده‌ها و انتخابات، کیفیت هوا قربانی بی‌توجهی و نبود اراده جدی می‌شود. باید گفت دیگر نمی‌توان علت‌ها را به گردن طبیعت انداخت؛ پاییز یعنی انباشت آلودگی ناشی از تراکم بی‌ضابطه خودروها و صنایع آلاینده و فقدان سیاست‌های کارآمد.
طبیعتا باید پرسید چند بار باید چنین آمار و هشدارهایی تکرار شود تا مسئولان و مردم به فکر چاره‌جویی پایدار بیفتند؟ تا کی باید شاهد محرومیت مردم از حق اولیه خود یعنی هوای پاک باشیم؟ چرا هنوز نمی‌توانیم شهری با هوای پاک داشته باشیم؟
هوای پاک در گرو تغییر رفتارها و اصلاح سیاست‌ها
همان‌طور که می‌دانید آلودگی هوای کلانشهرهای ایران، به‌ویژه تهران، یکی از مهم‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و بهداشتی کشور است که نقش قابل‌توجهی از آن به تردد خودروهای فرسوده و ناکارآمد اختصاص دارد.
صادق بشیری، کارشناس و منتقد حوزه خودرو، با تأکید بر این موضوع به صمت اظهار کرد: نیمی از خودروهای در حال تردد در کشور فرسوده هستند و با استانداردهای زیست‌محیطی سازگار نیستند و سهم بزرگی در تولید گازهای آلاینده و ذرات معلق دارند. این خودروها بخش عمده‌ای از آلودگی هوای کلانشهرها را ایجاد می‌کنند و برخورد جدی با این موضوع ضروری است.
بشیری در ادامه خاطرنشان کرد: قطعا نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و خودروهای صنعتی، یکی از راهکارهای اساسی کاهش آلودگی هواست. در این میان توسعه خودروهای برقی و تکنولوژی‌های نوین می‌تواند تاثیر چشمگیری در بهبود کیفیت هوا داشته باشد و دولت و شهرداری‌ها باید از این طرح‌ها حمایت کنند. این رویکرد نه‌تنها سلامت عمومی را افزایش می‌دهد، بلکه به تحقق اهداف توسعه پایدار کمک می‌کند.
هشدار جدی است
بشیری درباره پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آلودگی هوا نیز گفت: آلودگی هوا هزینه‌های درمانی مردم را افزایش داده و بهره‌وری اقتصادی را کاهش می‌دهد. بدون اقدام فوری در کاهش خودروهای فرسوده، بحران‌های زیست‌محیطی و بهداشتی تشدید خواهد شد و کشور با مشکلات جدی مواجه خواهد بود. توانمندسازی زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک و اصلاح سیاست‌های موتوری، از الزامات اصلی برای مقابله با این معضل هستند. باید بپذیریم که این هشدار که سال‌هاست داده می‌شود بسیار جدی‌تر شده است.
کارشناس حوزه خودرو با بیان اینکه سیاست‌گذاران باید علاوه بر اقدامات کوتاه‌مدت، استراتژی‌های بلندمدت برای کاهش سهم خودروهای آلاینده تدوین و اجرا کنند، یادآور شد: اصلاح قوانین معاینه فنی، تشویق استفاده از خودروهای برقی و سخت‌گیری در خصوص خودروهای فرسوده باید در برنامه‌های جامع و عملیاتی قرار گیرد تا نتایج ملموس حاصل شود. موفقیت در این مسیر نیازمند هماهنگی بین سازمان‌ها و نهادهای مختلف است. بشیری در پایان افزود: کاهش آلودگی هوا نیازمند همکاری دولت، شهرداری، بخش خصوصی و شهروندان است و فرهنگ‌سازی درباره اثرات مخرب خودروهای فرسوده و مزایای حمل‌ونقل سبز نقش کلیدی دارد. بدون تغییر رفتارهای مصرفی و اصلاح سیاست‌های حمل‌ونقل، بهبود کیفیت هوای شهری و ایجاد محیطی سالم‌تر امکان‌پذیر نخواهد بود.
حل بحران آلودگی از مسیر مراکز معاینه فنی
در بحث آلودگی هوای ناشی از تردد خودروها، موضوع معاینه فنی همواره یکی از مباحث موردتوجه و یکی از بخش‌های کلیدی در کنترل و کاهش آلودگی ناشی از تردد خودروها است. عباس مجیدی‌نژاد، کارشناس حوزه معاینه فنی خودرو، با اشاره به ساختار و عملکرد مراکز معاینه فنی به صمت گفت: مراکز معاینه فنی حلقه مهمی در کنترل آلایندگی خودروها هستند، اما وجود مشکلات ساختاری و فقدان استانداردهای دقیق، اجرای این وظیفه را با چالش مواجه کرده است.
وی ادامه داد: حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از مردودی‌های مراکز معاینه فنی به دلیل آلایندگی خودروهاست و ۷۰ درصد باقی‌مانده به مسائل ایمنی مرتبط است. با این حال، معاینه فنی برتر که تست‌های سختگیرانه‌تری دارد، هنوز نتوانسته خودروهای داخلی را به استانداردهای یورو ۴ برساند. این موضوع نشان می‌دهد که علاوه بر نبود استانداردهای لازم، تولید خودروها هم نتوانسته در کاهش آلایندگی کمک شایانی کند.
معاینه فنی؛ طرح ناکام مانده
مجیدی‌نژاد با بیان اینکه میزان آلودگی برخی خودروها بسیار بیشتر از استانداردهای مجاز است، خاطرنشان کرد: خودروهایی که استاندارد یورو ۴ را پاس نمی‌کنند، سهم بسزایی در تولید گازهای گلخانه‌ای دارند و بدون بروزرسانی قوانین و سخت‌گیری‌های لازم، معاینه فنی نمی‌تواند تاثیرات لازم را بگذارد.
وی با تأکید بر اینکه در بحث آلودگی ناشی از تردد خودروها حدود ۸۰ درصد ذرات آلاینده در کلانشهرها از وسایل نقلیه فاقد معاینه فنی است، اظهار کرد: بدون اصلاح ساختار قانونی و مدیریتی، فرآیند معاینه فنی در کنترل آلودگی هوا ناکام خواهد ماند.
کارشناس حوزه معاینه فنی خودرو افزود: فرآیند معاینه فنی نیازمند یکپارچه‌سازی قوانین، هماهنگی میان سازمان‌ها و آموزش گسترده برای فرهنگ‌سازی است. انتظار می‌رود در این شرایط سازمان محیط‌زیست و سازمان ملی استاندارد باید نقش فعال‌تر و نظارت علمی‌تری داشته باشند تا مراکز به سمت تحقق هدف کاهش آلایندگی حرکت کنند. افزایش پوشش معاینه فنی و جلوگیری از تخلفات هنگام تست خودروها از ضرورت‌های جدی است.
مجیدی‌نژاد در پایان خاطرنشان کرد: مسیر پیش‌رو سخت است، اما با همکاری تمام نهادها و جلب مشارکت مردمی می‌توان کیفیت هوای شهرها را بهبود بخشید. معاینه فنی تنها یک ابزار نیست، بلکه باید به بخشی جدی از سیاست‌های محیط زیستی و حمل‌ونقلی کشور تبدیل شود و بخش تکراری داستان این است که حمایت دولت و اصلاح سیاست‌ها در این بخش هم بسیار مهم است. ضمن اینکه تاکید می‌کنم که فرهنگ‌سازی و اجرای قوانین سخت‌گیرانه موجب می‌شود تا جامعه به سمت هوای پاک‌تر و زندگی سالم‌تر حرکت کند.
سخن پایانی
بنا بر این گزارش و به اعتقاد کارشناسان و صاحب‌نظران، داستان آلودگی هوا هر ورز جدی‌تر و واقعی‌تر می‌شود و این واقعیت را دیگر نمی‌توان با سخنان خوش‌خیالانه یا سیاست‌های تعارفی پنهان کرد. پاییز ۱۴۰۴ با تمام هشدارهایش، از شاخص‌هایی که رکورد ناسالم بودن را شکسته، نشان می‌دهد که ناکارآمدی مدیریت، فساد ساختاری و کم‌توجهی به اصلاحات بنیادی، آلودگی هوا را سال‌به‌سال بدتر و خطرناک‌تر کرده است. دیگر وقت آن است که دولت و مسئولان، با شجاعت و صداقت به این بحران پاسخ دهند، جلسات فرمایشی و بی‌نتیجه را برای همیشه خاتمه دهند و با تصمیمات قاطع، اجرایی و علمی، هوای پاک و آرامش را به شهر بازگردانند.
اگر این روند بی‌انضباطی و سهل‌انگاری ادامه داشته باشد، آینده برای نسل‌های بعدی به یک رؤیای دور تبدیل خواهد شد. این یک هشدار جدی است و تنها دادخواهی برای حق مسلم مردم به هوای پاک؛ حقی که به‌سادگی به‌دست نمی‌آید اما راحت از دست می‌رود. مسئولان باید در این برهه حساس، بیش از گذشته خود را پاسخگو و مسئول بدانند. زمان بی‌عملی و حرف‌های توخالی تمام شده است؛ حالا وقت اقدام فوری است. در این میان اگرچه خودروها سهم بیشتری در این بحران دارند، اما مشکل عمیق‌تر از آن است که به یک بخش خاص محدود شود؛ این یک نقص سیستماتیک است که تمام ارکان تصمیم‌گیر را در بر گرفته است.
