فقر دیگر صرفاً به معنای نبود درآمد یا خالی بودن سفره نیست؛ بلکه به مجموعه‌ای پیچیده از محرومیت‌ها، نابرابری‌ها و احساس بی‌عدالتی تبدیل شده که به‌تدریج در بافت اجتماعی جامعه نفوذ می‌کند. در حالی که آمارهای رسمی از رشد جمعیت زیر خط فقر در سال‌های اخیر خبر می‌دهند، پیامدهای اجتماعی این پدیده نیز به‌وضوح قابل مشاهده‌اند؛ از افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی و فروپاشی خانواده‌ها گرفته تا گسترش خشونت و افت محسوس سرمایه اجتماعی.

احساس بی‌عدالتی اقتصادی جامعه را از درون فرسوده می‌کند / فقر، حس همبستگی اجتماعی را تضعیف می‌کند

الهام کیانی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در این‌باره می‌گوید: وقتی بخش قابل توجهی از مردم احساس کنند نظام اقتصادی ناعادلانه است و سهمی از فرصت‌ها ندارند، اعتمادشان به ساختارها کاهش می‌یابد. فقر فقط تهی‌دستی نیست، بلکه تجربه دائمیِ بی‌عدالتی است؛ و همین احساس، جامعه را از درون فرسوده می‌کند.

او می‌افزاید: فقر، حس همبستگی اجتماعی را تضعیف می‌کند. در چنین شرایطی، افراد به جای تعاون و همکاری، برای بقا به رقابت ناسالم روی می‌آورند. ما می‌بینیم که در محله‌های فقیرنشین جرم، اعتیاد، خشونت خانگی و ترک تحصیل به‌طور معناداری بالاتر است. این پیامدها مستقیماً به فقر اقتصادی و فرهنگی گره خورده‌اند.

تنش‌های مالی در خانواده‌های فقیر اغلب به درگیری‌های روانی تبدیل می‌شود

این جامعه‌شناس در ادامه به رابطه میان فقر و بحران‌های خانوادگی اشاره کرده و اظهار می‌دارد: در خانواده‌های فقیر، تنش‌های مالی اغلب به درگیری‌های روانی تبدیل می‌شود. آمار طلاق، فرار نوجوانان از خانه، و حتی خشونت علیه زنان در میان اقشار کم‌درآمد بیشتر است. فقر به‌نوعی آرامش روانی را از خانه‌ها می‌گیرد و جای آن را ناامیدی و خشم پر می‌کند.

کودکان اولین قربانیان پنهان فقر در خانواده‌های بی‌بضاعت هستند

کیانی با تاکید بر این مطلب که کودکان اولین قربانیان پنهان فقر در خانواده‌های بی‌بضاعت هستند، می‌گوید: وقتی والدین برای تأمین هزینه‌های زندگی چند شیفت کار می‌کنند یا درگیر اضطراب مالی‌اند، فرزندانشان از توجه، محبت و آموزش باکیفیت محروم می‌مانند. این چرخه فقر را بازتولید می‌کند.

وقتی جامعه به سمت نابرابری حرکت می‌کند، ارزش‌های اخلاقی نیز تضعیف می‌شود

این استاد دانشگاه در پاسخ به سوالی که فقر تا چه اندازه می‌تواند بر ارزش‌ها و اخلاق اجتماعی تاثیر منفی داشته باشد، اظهار می‌دارد: وقتی جامعه به سمت نابرابری حرکت می‌کند، ارزش‌های اخلاقی نیز تضعیف می‌شود. در شرایطی که تلاش صادقانه به نتیجه نمی‌رسد، افراد ممکن است برای بقا به دروغ، تقلب، یا حتی جرم متوسل شوند. این همان «فساد خرد» است که از دل فقر زاده می‌شود و بعدها به فساد کلان دامن می‌زند.

او هشدار می‌دهد که ادامه این روند می‌تواند به از بین رفتن حس تعلق اجتماعی منجر شود و تاکید می‌کند: افرادی که خود را جدا از جامعه می‌بینند، دیگر برای حفظ نظم و اخلاق جمعی تلاشی نمی‌کنند. این خطرناک‌ترین مرحله فقر است؛ جایی که فقر اقتصادی به فقر اخلاقی و نهادی می‌انجامد.

جوانانی که در خانواده‌های کم‌درآمد رشد می‌کنند، معمولاً با موانع بزرگ‌تری در مسیر تحصیل و اشتغال مواجه‌اند

یکی از پیامدهای کمتر دیده‌شده فقر، به گفته کارشناسان، از بین رفتن امید و انگیزه در نسل جوان است. الهام کیانی در این باره توضیح می‌دهد: جوانانی که در خانواده‌های کم‌درآمد رشد می‌کنند، معمولاً با موانع بزرگ‌تری در مسیر تحصیل و اشتغال مواجه‌اند. وقتی احساس کنند هیچ افق روشنی پیش رویشان نیست، از جامعه کناره می‌گیرند یا به مهاجرت و حتی رفتارهای پرخطر روی می‌آورند.

او می‌افزاید: ادامه این وضعیت نوعی «فقر امید» ایجاد می کند. به بیان واضح تر حتی اگر درآمد افزایش پیدا کند، تا زمانی که احساس بی‌عدالتی پابرجاست، فقر اجتماعی و روانی از بین نمی‌رود.

سیاست‌های مقطعی فقر را از میان نمی‌برد / جامعه‌ای که عدالت در آن برقرار باشد، خود به‌تدریج فقر را کاهش می‌دهد

این استاد دانشگاه با تاکید بر این نکته که سیاست‌های مقطعی حمایتی، مانند یارانه نقدی یا بسته‌های معیشتی معضل فقر را حل نمی‌کنند، می‌گوید: برای کاهش واقعی فقر باید به سراغ اصلاح ساختارهای اقتصادی، ایجاد فرصت‌های برابر آموزشی و اشتغال پایدار برویم. جامعه‌ای که عدالت در آن برقرار باشد، خود به‌تدریج فقر را کاهش می‌دهد.

او پیشنهاد می‌کند: دولت و نهادهای مدنی با همکاری یکدیگر، «برنامه جامع توانمندسازی اقشار کم‌درآمد» را اجرا کنند تا به جای توزیع پول، مهارت و فرصت به مردم داده شود.

فقر بحرانی اجتماعی و فرهنگی است

الهام کیانی در پایان تاکید می‌کند: فقر نه‌فقط یک معضل اقتصادی، بلکه بحرانی اجتماعی و فرهنگی است که تمام اجزای جامعه را درگیر می‌کند. از افزایش جرم و خشونت گرفته تا فرسایش اعتماد و گسترش ناامیدی، همه نشانه‌های جامعه‌ای هستند که در برابر فقر بی‌دفاع مانده است.اگر سیاست‌گذاران تنها به آمارهای تورم و خط فقر بسنده کنند، در واقع مهم‌ترین پیامد آن یعنی فروپاشی پیوندهای اجتماعی را نادیده گرفته‌اند. جامعه‌ای که فقیر است، دیر یا زود دچار بی‌اعتمادی، بی‌اخلاقی و بی‌ثباتی می‌شود.