وقتی طرح‌ها روی کاغذ می‌مانند
خودرومحوری؛ راهی به‌سوی بنبستحملونقل در جایگاه یکی از اساسی‌ترین اجزای توسعه در هر کشوری، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در ایران، برنامه‌ریزی برای بهبود حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان یکی از استراتژی‌های کلیدی برای کاهش مشکلات اقتصادی، زیست‌محیطی و ایمنی همواره مطرح بوده است. در این میان، برنامه توسعه هفتم چشم‌اندازی برای افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی از کل بار کشور به ۳۰ درصد ارائه می‌کند. اگرچه دستیابی به این هدف به‌نظر دشوار است، اما با بهره‌گیری از طرح‌های جامع و توجه به نیازهای واقعی زیرساختی، می‌توان آن را عملی کرد.
یکی از مهم‌ترین ابزارها برای تحقق این هدف، طرح جامع حمل‌ونقل است که پیش‌تر با هزینه‌های قابل‌توجهی طراحی شده است. این طرح تمامی نیازهای کشور در حوزه حمل‌ونقل را بررسی کرده و براساس داده‌های دقیق، راهکارهای عملیاتی برای بهبود زیرساخت‌ها ارائه داده است. در این طرح، تاکید ویژه‌ای بر توسعه حمل‌ونقل ریلی صورت گرفته و به‌صراحت بیان شده است که کشور نیازی به توسعه گسترده جاده‌ها ندارد. در عوض، تاکید شده است که تمرکز بر گسترش شبکه ریلی، افزایش ظرفیت بار و مسافر و بهبود کیفی زیرساخت‌ها باید در اولویت قرار گیرد.
با این حال، در سال‌های گذشته توجه کافی به این طرح نشده و بخش اعظم بودجه‌ها به توسعه جاده‌ها و خودرومحوری اختصاص یافته و این امر باعث شده است تا مشکلات ناشی از خودرومحوری مانند افزایش تصادفات جاده‌ای، تلفات انسانی، آلودگی زیست‌محیطی و مصرف انرژی افزایش یابد. همچنین، فرصت‌های طلایی برای توسعه حمل‌ونقل ریلی که می‌توانست تاثیرات چشمگیری بر اقتصاد و محیط‌زیست داشته باشد، از دست رفته است.
کاهش وابستگی به جاده‌ها با تقویت زیرساخت‌های ریلی
طرح جامع حمل‌ونقل تنها یک برنامه کوتاه‌مدت نیست؛ بلکه نقشه‌راهی کامل و بلندمدت برای حرکت به‌سمت توسعه پایدار است. اجرای این طرح می‌تواند زیرساخت‌های ریلی کشور را به‌طورچشمگیری ارتقا داده، وابستگی به جاده‌ها را کاهش دهد و زمینه‌ساز بهبود وضعیت ایمنی، کاهش آلودگی و افزایش بهره‌وری شود. در ادامه، به بررسی عمیق‌تر چالش‌ها و دستاوردهای بالقوه اجرای این طرح خواهیم پرداخت.
چشم‌انداز توسعه ریلی ایران در برنامه توسعه هفتم
علی ضیایی، مدیر اندیشکده حمل‌ونقل ایران در گفت‌وگو با روزنامه صمت تاکید کرد: برنامه توسعه هفتم، فرصتی بی‌نظیر برای تحول در حمل‌ونقل ریلی کشور فراهم کرده است. تحقق هدف سهم ۳۰ درصدی حمل بار ریلی از کل بار کشور، اگرچه چالشی است، اما با برنامه‌ریزی دقیق و اصلاحات عملی امکان‌پذیر خواهد بود. بار جاده‌ای کشور طی دهه‌های اخیر با رشد چشمگیری مواجه بوده است؛ از ۴۰۰میلیون تن در دهه ۹۰ به بیش از ۶۰۰میلیون تن در سال‌های اخیر، در حالی که سهم حمل‌ونقل ریلی در همین دوره به‌طورمتوسط بین ۳۰ تا ۴۰ درصد باقی مانده است و افزایش این سهم به ۱۵درصد نیز گام بزرگی محسوب می‌شود.
حرکت به‌سمت هدف‌گذاری‌های کلان
ضیایی خاطرنشان کرد: راه‌آهن کشور هدف‌گذاری کرده است تا رکورد حمل ۵۴ میلیون تن بار را در امسال به‌ثبت برساند. اگر این روند رشد ادامه پیدا کند، دستیابی به سهم حمل بار ریلی ۱۰۰میلیون تن در پایان برنامه توسعه هفتم کاملا عملی خواهد بود. این هدف‌گذاری‌های عملیاتی نه‌تنها سنگ‌بنای تحقق اهداف کلان برنامه توسعه هفتم را فراهم می‌کنند، بلکه انگیزه‌ای برای اصلاحات ساختاری در مدیریت راه‌آهن خواهند بود.
تغییر رویکرد حمل بار به‌سمت کالاهای ارزشمندتر
در حال حاضر، حمل بار ریلی بیشتر به کالاهای فله اختصاص یافته است. ضیایی تاکید کرد: باید به‌سمت حمل کالاهای باارزش‌تر و خرد حرکت کنیم. حمل کالاهای با ارزش‌افزوده بالا نه‌تنها باعث افزایش سودآوری خواهد شد، بلکه می‌تواند راه‌آهن را به یکی از بخش‌های کلیدی اقتصاد کشور تبدیل کند.
اصلاح سیستم‌های مدیریتی؛ کلید موفقیت در صنعت ریلی
یکی از مشکلات اصلی که مدیر اندیشکده حمل‌ونقل به آن اشاره کرد، ناکارآمدی سیستم‌های مدیریتی راه‌آهن است. به‌گفته ضیایی، مدیریت متکی بر نواحی موجب کاهش بهره‌وری شده است و باید به‌سمت مدیریت هماهنگ و متمرکز حرکت کرد. تغییر ساختار مدیریتی نه‌تنها بهره‌وری را افزایش می‌دهد، بلکه از طریق درآمدزایی امکان سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی را فراهم می‌کند.
وی افزود: اگر راه‌آهن بتواند بهره‌وری خود را افزایش دهد، می‌تواند به درآمدزایی برسد و این درآمد دوباره برای توسعه بیشتر استفاده شود. این فرآیند حلقه‌ای از پیشرفت و توسعه است که باید به‌صورت‌مستمر دنبال شود.
اقدامات اجرایی در مسیر توسعه
ضیایی تصریح کرد: تصویب آیین‌نامه اجرایی قطار کامل توسط دولت، گامی بزرگ در راستای تحقق اهداف برنامه توسعه هفتم است. راه‌آهن باید این آیین‌نامه‌ها را به‌طورکامل اجرا کرده و با طراحی زیربرنامه‌های منسجم، مسیر رسیدن به سهم ۳۰درصدی را هموار کند.
چشم‌انداز آینده حمل‌ونقل ریلی
ضیایی خاطرنشان کرد: راه‌آهن ایران با اصلاح ساختارهای مدیریتی، افزایش بهره‌وری و تمرکز بر حمل کالاهای ارزشمندتر، می‌تواند نه‌تنها به سهم ۳۰ درصدی دست پیدا کند، بلکه جایگاه خود را در سطح جهانی ارتقا دهد. رسیدن به سطح راه‌آهن‌های برتر جهان، هدفی است که با تلاش و برنامه‌ریزی دقیق قابل‌دستیابی است.
طرح جامع حمل‌ونقل؛ کلید حل مشکلات ریلی کشور
مهرداد تقی‌زاده، کارشناس حمل‌ونقل در گفت‌وگویی با صمت به بررسی اهداف ریلی برنامه توسعه هفتم پرداخت. وی تاکید کرد: برای تحقق این اهداف، تنها یک راه‌حل وجود دارد؛ اجرای طرح جامع حمل‌ونقل کشور که با هزینه‌های قابل‌توجهی توسط شرکت‌های خارجی نظیر شرکت اجیس و شرکت مترا طراحی شده است.
چالش‌های اجرایی طرح جامع حمل‌ونقل
تقی‌زاده می‌گوید: طرح جامع حمل‌ونقل کشور از همان ابتدا اهداف بالایی را برای توسعه حمل‌ونقل ریلی در نظر گرفته بود، حتی فراتر از برنامه توسعه هفتم. اما این طرح تاکنون به‌اجرا درنیامده است و بودجه‌های اختصاص‌یافته به‌جای حمل‌ونقل ریلی، به‌سمت توسعه جاده‌ها و راه‌ها هدایت شدند.
وی تاکید کرد: این اقدام موجب افزایش خودرومحوری و ترویج استفاده از جاده‌ها شد. نتیجه این تغییر جهت، افزایش تصادفات جاده‌ای و تعداد کشته‌شدگان در این حوادث است. در طرح جامع حمل‌ونقل به‌وضوح عنوان شده بود که کشور نیازی به توسعه جاده‌ها ندارد، چراکه امکانات جاده‌ای موجود کافی است. در مقابل، توسعه کمی و کیفی ریلی به‌عنوان نیاز اصلی مطرح شده بود.
اولویت‌های فراموش‌شده در حمل‌ونقل ریلی
تقی‌زاده ادامه داد: در طرح جامع حمل‌ونقل، اولویت ویژه‌ای برای توسعه ریلی در نظر گرفته شده بود. این طرح به‌طوردقیق تمامی نیازهای حمل‌ونقل کشور را بررسی کرده و با تکیه بر تحلیل‌های کارشناسی به این نتیجه رسیده بود که توسعه ریلی باید در رأس اولویت‌های سرمایه‌گذاری و اجرایی قرار گیرد. در این طرح تاکید شده بود که حمل‌ونقل ریلی می‌تواند علاوه بر کاهش هزینه‌های لجستیکی، تاثیر مستقیمی بر کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و افزایش ایمنی جاده‌ای داشته باشد. باوجود اینکه تمامی این مزایا در طرح جامع مشخص شده بود، اما در عمل توجه لازم به آن نشده و بسیاری از بخش‌های این طرح همچنان در مرحله نظری باقی مانده‌اند. به‌دلیل عدم‌اجرای کامل این طرح، بودجه‌های کلان تخصیصی که می‌توانستند موجب تحولی بزرگ در زیرساخت‌های ریلی کشور شوند، به بخش‌های دیگری مانند توسعه جاده‌ها و خودرومحوری هدایت شدند.
وی ادامه داد: این موضوع نه‌تنها باعث شده است تا فرصت‌های کلیدی توسعه ریلی از دست بروند، بلکه باعث تشدید مشکلات ناشی از خودرومحوری، از جمله افزایش تصادفات جاده‌ای و مصرف بالای انرژی نیز شده است. طرح جامع حمل‌ونقل این قابلیت را داشت که با اجرای کامل، بخش ریلی کشور را از وضعیت فعلی به نقطه‌ای بالاتر از استانداردهای جهانی ارتقا دهد. اما با عدم‌اجرای آن، ایران نتوانسته به مزایای بالقوه این اولویت‌گذاری دست یابد؛ اولویت‌هایی که در طرح جامع مطرح شده بودند، مانند توسعه خطوط ریلی بین‌المللی، افزایش ظرفیت حمل بار و مسافر ریلی و ارتقای فناوری‌های نوین در این بخش، همچنان به‌صورت تئوری باقی مانده و عملیاتی نشده‌اند.
این کارشناس اظهار کرد: عدم‌اجرای طرح جامع حمل‌ونقل نه‌تنها موجب از بین رفتن فرصت‌های رشد و توسعه ریلی شده، بلکه روند خودرومحوری را تشدید کرده و بسیاری از مشکلات ساختاری و اقتصادی کشور را بدون راه‌حل باقی گذاشته است. توجه به این طرح و اجرای آن می‌تواند راهکار موثری برای حل این چالش‌ها باشد.
وی همچنین به اهمیت برنامه‌ریزی دقیق برای توسعه حمل‌ونقل ریلی اشاره کرد و افزود: در طرح جامع، راه‌حل‌های کاربردی برای بهبود زیرساخت‌های ریلی و افزایش بهره‌وری ارائه شده است. اگر این طرح به‌طورکامل اجرا شود، می‌توان امیدوار بود که مشکلات حمل‌ونقل ریلی در کشور به‌طورچشمگیری کاهش یابد.
اثرات منفی خودرومحوری
تقی‌زاده خاطرنشان کرد: هر زمان که بودجه‌ها به‌سمت توسعه جاده‌ها و خودرومحوری هدایت شوند، نه‌تنها زیرساخت‌های حیاتی حمل‌ونقل ریلی نادیده گرفته می‌شوند، بلکه مشکلات متعددی در حوزه ایمنی و زیست‌محیطی به‌وجود می‌آیند. خودرومحوری که از هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به بخش جاده‌ای ناشی می‌شود، باعث افزایش شدید استفاده از خودروهای شخصی و کاهش بهره‌وری سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی می‌شود. نتیجه این روند، تصادفات جاده‌ای فراوانی است که روز به روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود.
تقی‌زاده اظهار کرد: این تصادفات نه‌تنها تلفات انسانی زیادی به‌همراه دارند، بلکه هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی سنگینی نیز بر جامعه تحمیل می‌کنند. افزایش تعداد کشته‌شدگان و مجروحان حوادث جاده‌ای در کنار آسیب‌های روانی واردشده به خانواده‌ها و جامعه، از مهم‌ترین پیامدهای این نوع سرمایه‌گذاری‌ها است. علاوه بر این، خودرومحوری تاثیرات زیست‌محیطی جدی نیز دارد. افزایش تعداد خودروها موجب افزایش آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود که در کنار مصرف بالای سوخت‌های فسیلی، کیفیت زندگی شهروندان را به‌شدت کاهش می‌دهد.
وی همچنین گفت: به‌طورکلی، تخصیص بودجه به بخش جاده‌ای و عدم‌تمرکز بر حمل‌ونقل ریلی نه‌تنها موجب افزایش مشکلات ایمنی و زیست‌محیطی می‌شود، بلکه فرصت‌های توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی را از بین می‌برد. بنابراین، اولویت‌بندی صحیح در سرمایه‌گذاری‌ها و اجرای طرح‌های جامع حمل‌ونقل، کلید حل این چالش‌ها خواهد بود. طرح جامع حمل‌ونقل به‌اندازه کافی کامل و جامع طراحی شده است و اگر به‌اجرا درآید، می‌تواند بسیاری از چالش‌های موجود در حمل‌ونقل ریلی را برطرف کند. اجرای این طرح می‌تواند به کاهش خودرومحوری، افزایش ایمنی جاده‌ها و توسعه پایدار حمل‌ونقل ریلی منجر شود.
چشم‌انداز آینده حمل‌ونقل ریلی
تقی‌زاده بیان کرد: اجرای طرح جامع حمل‌ونقل کشور، به‌عنوان یک راهبرد بلندمدت، می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ صنعت حمل‌ونقل ریلی ایران باشد. این طرح، نه‌تنها مجموعه‌ای از برنامه‌ها و اهداف برای بهبود وضعیت فعلی ارائه می‌دهد، بلکه به‌عنوان نقشه‌ای جامع و کامل، راهکارهای عملیاتی برای حل چالش‌های ساختاری و مدیریتی را نیز در اختیار قرار می‌دهد.
وی افزود: این طرح به‌طورخاص بر توسعه پایدار حمل‌ونقل ریلی تمرکز دارد که می‌تواند وابستگی کشور به جاده‌ها و خودرومحوری را کاهش دهد. با اجرای کامل این نقشه‌راه، زیرساخت‌های ریلی کشور به‌طورچشمگیری بهبود پیدا خواهند کرد، ظرفیت حمل بار و مسافر افزایش خواهد یافت و همزمان تاثیرات مثبت زیست‌محیطی به‌همراه خواهد داشت. طرح جامع حمل‌ونقل، با در نظر گرفتن اولویت‌ها و نیازهای واقعی کشور، مسیری مشخص و عملی برای حرکت به‌سمت توسعه کمی و کیفی حمل‌ونقل ریلی فراهم کرده است. کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، ارتقای فناوری‌های نوین ریلی، کاهش آلودگی هوا و افزایش ایمنی جاده‌ها از جمله مزایایی است که با اجرای این طرح قابل‌دستیابی است.
تقی‌زاده در پایان خاطرنشان کرد: طرح جامع حمل‌ونقل فراتر از یک برنامه محدود عمل می‌کند و به‌عنوان بستری برای تعریف چشم‌اندازهای آینده حمل‌ونقل ریلی کشور شناخته می‌شود. تمرکز بر کاهش تصادفات جاده‌ای و افزایش ایمنی، در کنار دستیابی به استانداردهای جهانی در صنعت ریلی، اهدافی هستند که این طرح دنبال می‌کند. همچنین، اجرای طرح جامع حمل‌ونقل می‌تواند موجب افزایش درآمدزایی و بهره‌وری در بخش ریلی شود که خود زمینه‌ساز توسعه بیشتر این صنعت خواهد بود. این طرح نه‌تنها پاسخی به نیازهای فعلی کشور است، بلکه ابزاری قدرتمند برای حرکت به‌سوی آینده‌ای روشن‌تر و پایدارتر در صنعت حمل‌ونقل ریلی محسوب می‌شود. اجرای این طرح فرصتی است برای کاهش وابستگی به جاده‌ها، افزایش کارآمدی سیستم‌های حمل‌ونقل و ایجاد تحولاتی بنیادین در اقتصاد و زیرساخت‌های ملی.
سخن پایانی
حمل‌ونقل ریلی، از دیرباز به‌عنوان یکی از زیربناهای مهم توسعه پایدار شناخته شده است. با اجرای طرح جامع حمل‌ونقل، کشور می‌تواند گامی بلند در مسیر بهبود کیفیت زیرساخت‌ها، کاهش وابستگی به جاده‌ها و حرکت به‌سمت سیستم حمل‌ونقل کارآمد و ایمن بردارد. این طرح، نه‌تنها راهکاری برای حل مشکلات فعلی محسوب می‌شود، بلکه بستر مناسبی برای توسعه و ارتقای جایگاه حمل‌ونقل ریلی در ایران فراهم می‌کند.
در طول سال‌های گذشته، عدم‌تمرکز بر حمل‌ونقل ریلی و هدایت بودجه‌ها به توسعه جاده‌ها، نه‌تنها فرصت‌های رشد را محدود کرده، بلکه تاثیرات منفی زیست‌محیطی، افزایش تصادفات جاده‌ای و هزینه‌های اقتصادی سنگینی به‌همراه داشته است. اکنون، با اجرای طرح جامع حمل‌ونقل، می‌توان این روند را متوقف کرد و با برنامه‌ریزی دقیق، زمینه‌ساز تحولی بزرگ در صنعت حمل‌ونقل کشور شد.
اجرای این طرح، تنها راهی برای توسعه حمل‌ونقل ریلی نیست؛ بلکه اقدامی استراتژیک برای کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا، افزایش بهره‌وری و دستیابی به استانداردهای جهانی. این طرح، نقشه‌راهی است برای حرکت به سوی آینده‌ای روشن‌تر، ایمن‌تر و پایدارتر در عرصه حمل‌ونقل ایران. این فرصت، باید جدی گرفته شود.
