مهاجرت نخبگان فرار سرمایه‌هاست
نامش فرقی ندارد فرار مغزها؛ مهاجرت نخبگان؛ خروج نخبگان در مجموع نمی‌توان صورت مسئله را پاک کرد. فرار مغزها واژه‌ای که مکرر می‌شنویم و به مهاجرت متخصصان و نخبگان علمی از ایران گفته می‌شود که سال‌هاست به یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی کشورمان بدل شده است.
شاخص‌ترین این افراد غالباً دارای رتبه‌های برتر در المپیادهای علمی بوده یا جزء نفرات برتر کنکور یا دانشجویان برجسته دانشگاه‌ها هستند.
سرریزهای دانش و رشد اقتصادی
بر اساس نظریه‌های رشد جدید، نقش نیروی کار بسیار ماهر و نخبه در ایجاد سرریزهای دانش و رشد اقتصادی بسیار تعیین‌کننده است. علاوه بر رشد اقتصادی، دستیابی به توان رقابتی بیشتر در بازارهای بین‌المللی نیز مستلزم به کارگیری و افزایش سرمایه انسانی است. در این بین مهاجرت نخبگان یکی از چالش‌هایی است که کشورهای زیادی از دیرباز با آن مواجه هستند و از آن به عنوان یکی از مسائل آسیب‌زا در کشورها یاد می‌شود. با خروج نخبگان از کشورهای در حال توسعه، توان تولید علمی و بنیه اقتصادی کشورهای مهاجرفرست تضعیف شده و مزیت‌های رقابتی این کشورها کاهش می‌یابد. کشورهای توسعه یافته نظیر ایالات متحده امریکا با وجود سرمایه‌های عظیم و دانش فنی بالا، نخبگان را به سوی خود جذب کرده و از آنها به نحو مطلوب در ارتقای فناوری خود استفاده می‌کنند.
«تبدیل فرار مغزها به چرخش مغزها» یک هنر است
رئیس انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری، هنر یک کشور در حفظ نخبگان علمی را تبدیل فرار مغزها به چرخش مغزها عنوان کرد و افزود: مهاجران علمی ایران از سطح فرهیختگی و دلبستگی به وطن برخوردارند و اگر شرایط حضورشان و کاری که به آن عشق می‌ورزند در کشور فراهم شود، به طور قطع به وطن خود برمی‌گردند و اکنون، مسئله ما همین است.
مصطفی معین در گفت‌وگو با ایرنا درباره فرصت‌ها و تهدیدهای مهاجرت نخبگان علمی کشور به خارج از ایران گفت: مهاجرت از قدیم بوده و محدود به ایران نیست و در همه کشورها کم و بیش این مسئله وجود دارد و مهاجرت علمی می‌تواند هم جنبه تهدید و هم جنبه فرصت داشته باشد. اما نکته مهم در این است که مدیریت کشورها نگذارند تا فرصت‌های مهاجرت به تهدید تبدیل شود.
وزیر پیشین علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه به جنبه فرصت مهاجرت علمی نخبگان پرداخت و گفت: افرادی مهاجرت می‌کنند تا با کسب آخرین دستاوردهای علمی و تکنولوژیک دنیا به کشور بازگردند و بیشتر به وطن‌شان خدمت کنند، این یک فرصت است، به شرطی که قدر آنها را بدانند و زمینه کار و فعالیت و رشد شغلی و علمی‌شان را فراهم کنند تا به کشور بازگردند. اما فرار مغزها تهدیدی برای مهاجرت علمی نخبگان و بدتر از آن فراری دادن مغزهاست که قابل دفاع نیست. منتها مهاجرت مغزها اگر به طور طبیعی انجام شود و فرد به قصد کمک به کشور بازگردد یا حتی اگر ساکن آن کشوری شده که زمینه فعالیت کاری او بیشتر فراهم است، به عبارتی فرصت خدایی برای شکوفا شدن استعدادهای درونی آن نخبه ایجاد می‌شود، می‌توان بدون بازگشت و از راه دور یا حتی از طریق رفت‌وآمد دستاوردها را انتقال دهد که این همان چرخش مغزهاست.
عضو پیشین شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به راهکار حل مسئله مهاجرت علمی نخبگان گفت: تغییر اصلاح نگرش مسئولان عالی کشور نسبت به علم، عالم، دانشگاه و مراکز علمی نخستین راهکار در این پدیده است. یعنی راه نجات کشور باید بر مبنای محوریت علم و تکنولوژی باشد، بیشترین سرمایه‌گذاری هم در آموزش و پژوهش و آموزش عالی کشور انجام شود و قدر سرمایه علمی کشور را هم دانست و زندگی متناسب با شان آنها را هم فراهم و پیشتیبانی کرد. اگر کشور قدر نخبگان در کشورش را داشته باشد، مهاجرت‌کنندگان بدون تردید به خانه خود باز می‌گردند چون نخبگان علمی با هم در ارتباط هستند.
معین در پاسخ به این پرسش که فکر نمی‌کنید با تشکل یک کانون نخبگانی فرا قوه‌ای می‌توان از ظرفیت نخبگان علمی مهاجر بیشتر در کشور استفاده کرد، گفت: این اقدام باید در سطح ملی انجام شود و سیستم حکومتی آن را سازماندهی کند. البته بنیاد ملی نخبگان را داریم اما برای استفاده بهینه از این ظرفیت باید شبکه علمی و پژوهشی و فناوری را در سطح ملی سازماندهی کنند. اگر این سازماندهی به طور شبکه‌ای انجام شود به تدریخ چرخش مغزها رخ می‌دهد. البته نهادهای مدنی مانند انجمن علمی اخلاق هم حاضر هستند در این مسیر همکاری لازم را با دولت داشته باشند.
نخبگان موتور محرکه توسعه‌یافتگی هستند
یک جامعه‌شناس با تاکید بر اینکه پدیده مهاجرت نخبگان در واقع به‌نوعی فرار سرمایه از یک کشور محسوب می‌شود گفت: یکی از موضوعاتی که طی چند دهه اخیر به‌عنوان معضل اصلی کشورهای در حال توسعه و حتی گروهی از کشورهای توسعه یافته نمود پیدا کرد مسئله جابه‌جایی مکانی نخبگان، اصحاب اندیشه، صاحبان تخصص و به‌عبارتی فرار مغزها است، این پدیده در جامعه ما پدیده‌ای نوپا است و در عین حال متاسفانه روند پیدایش این پدیده بسیار وسیع و رو به گسترش بوده به‌گونه‌ای که ایران را به یکی از مراکز اصلی صادرکننده سرمایه انسانی تبدیل کرده است.
محمدحسین رستمخانی ضمن بیان این مطلب در گفت‌وگو با ایسنا افزود: در واقع پدیده فرار مغزها نوعی فرار سرمایه از یک منطقه محسوب می‌شود؛ چرا که برای آموزش و به ثمر رسیدن نخبگان، دولت‌ها و سازمان‌هایی از کشور مبدا سرمایه‌گذاری می‌کنند تا بتوانند از منافع آنها بهره‌ای ببرند در حالی که با مهاجرت نخبگان تمام این سرمایه‌گذاری‌ها هدر می‌رود.
رستمخانی تصریح کرد: دلایل شکل‌گیری این پدیده در جامعه ما متعدد است و پژوهشگران بیش از هر چیزی معتقدند که فقدان فرصت‌های شغلی، فشارهای اجتماعی و سیاسی، وجود تورم رکودی و افزایش تحریم‌های اقتصادی از سوی قدرت‌های جهانی در طول سال‌های گذشته، از دلایلی است که جامعه ما را به سوی فرار مغزها سوق داده است، در کنار نیروی دافعه ناشی از این عوامل در کشور، نیروی جاذبه کشورهای مقصد را نیز نباید نادیده گرفت که از جمله آنها می‌توان به فرصت‌های شغلی گسترده‌تر، وجود اوقات فراغت و توازن میان شرایط کار با زندگی و خانواده، ارتقای تحصیلی رایگان میان دانشجویان و در نهایت کسب درآمد پایدار و مستمر اشاره کرد.
وی با تاکید بر اینکه موتور محرکه توسعه‌یافتگی در هر کشوری نتیجه عمل و فکر نخبگان است، تاکید کرد: معاشرت منطقی و سازمان‌یافته میان نخبگان فکری و ابزاری می‌تواند سرنوشت یک جامعه را تعیین کند، از این رو برای حفظ و نگهداشت نخبگان و متخصصان جامعه باید دیدگاهی در جامعه حاکم شود که در نتیجه آن تغییرات ساختاری، آموزش مردم و ایجاد تغییرات در وضعیت اقتصادی، اولویت برنامه‌های دولت قرار گیرد و هیچ کدام از این سرمایه‌های فکری دغدغه معیشتی و اقتصادی نداشته باشند.
سخن پایانی
بسیاری معتقدند کشورهای درحال توسعه و به ویژه کشورهایی که با فراوانی منابع طبیعی مواجه هستند برای از بین بردن شکاف فناوری مابین خود و کشورهای توسعه یافته باید با از بین بردن عوامل دافعه در داخل کشور شرایط را برای فعالیت مؤثر نخبگان فراهم کنند. تا کنون نیز الگوهای زیادی تلاش کردند تا بتوانند عوامل مؤثر بر مهاجرت نخبگان را شناسایی و نحوه اثرگذاری این مؤلفه‌ها را توضیح دهند. در این میان با توجه به اینکه نخبگان در کنار انواع سرمایه‌ها محسوب می‌شوند، انتظار می‌رود کشورها در گام نخست، تدابیری در جهت استفاده بهینه از تمامی سرمایه‌ها بیندیشند و پس از آن سیاست‌گذاری‌های لازم برای هدایت فعالان اقتصادی به سمت توجه بیشتر به انواع سرمایه‌ها از جنس دانش از جمله نخبگان اندیشیده شود.
