آمار نگران‌کننده فرونشست

آمار و جزئیات تازه‌ای از وضعیت فرونشست در دشت‌ها و مناطق دیگر ایران منتشر شده که نگران‌کننده است، در حالی ‌که «جذام زمین» بخش‌های زیادی از کشور را به ورطه تخریب و فرونشست کشانده، مقامات مسئول، بار این بیماری را روی دوش استفاده بی‌رویه از ذخیره آب‌های زیرسطحی دانسته‌اند. مسئولان صنعت آب با تاکید بر لزوم کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی معتقدند بیش از ۴۲۲ دشت کشور به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه در فهرست ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته و ۳۵۹ دشت نیز در خطر فرونشست قرار دارند.

لزوم پایدارسازی ساختگاه پایتخت

عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بااشاره به وجود رشته‌قنات‌های متعدد در زیر ساختگاه تهران، این موضوع را یکی از مهم‌ترین عوامل بروز فرونشست در مناطق مختلف پایتخت به‌ویژه نیمه شمالی شهر عنوان و بر لزوم تعیین‌تکلیف هرچه ‌سریع‌تر آنها تاکید کرد.

به‌گزارش ایرنا، به‌دلیل فرونشست آسفالت در قسمتی از بزرگراه شهید باکری در مسیر شمال به جنوب حوالی پل آیت‌الله کاشانی، با حجم بالای ترافیک خودروها در این محدوده مواجه شدیم؛ حادثه‌ای که مشابه آن در ماه‌ها و سال‌های گذشته در مناطق مختلف پایتخت رخ داد.

در این زمینه، علی بیت‌اللهی، عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با ایرنا افزود: در یک سال گذشته، این پنجمین مورد از رخداد فرونشست در پایتخت است که مستندسازی شده و شاید فرونشست‌های خفیف‌تری هم اتفاق افتاده که مطلع نشدیم.

وی بیان کرد: به‌طورکلی ساختگاه تهران، یعنی زمین خاکی که زیر ساختمان‌ها و معابر است، ساختگاهی ناپایدار و ناایمن است.

بیت‌اللهی دلیل این موضوع را رشد ناگهانی پایتخت عنوان کرد و گفت: امروز شاهدیم مناطقی که در دهه‌های گذشته سکونتگاه نبودند، به بافت شهری الحاق شدند و شهری بزرگ را به‌وجود آوردند که تا ارتفاع هزار و ۸۰۰ متری آن نیز ساخت‌وساز انجام شده است.

وی خاطرنشان کرد: نیمه‌شمالی تهران حالت کوهپایه‌ای داشته و از گذشته رشته‌قنات‌هایی در آنجا وجود داشته است که به باغات جنوب شهر و شهر ری منتهی می‌شد، این تونل‌های زیرسطحی یا قنات‌ها از دیرباز وظیفه انتقال آب را برعهده داشتند که هر یک از آنها دارای شناسنامه و صاحب بودند و مسائل حقوقی خاص خود را داشتند.

رئیس زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اظهار کرد: در اراضی که قنات‌ها به آنها منتهی می‌شد، امروز ساختمان‌های متعدد ساخته شده است، اما این قنات‌ها و میله‌قنات‌ها رها شده‌اند و هرازگاهی شاهدیم با یک بارندگی یا نفوذ آب به زیر سطح، فروریزش‌های سطحی را در معابر و حتی ساختمان‌ها موجب می‌شوند که یک نمونه آن را در هفته‌های گذشته در شمال شهر و در پارکینگ یکی از ساختمان‌ها شاهد بودیم.

وی تصریح کرد: اینها علائم بی‌توجهی در ساخت‌وسازها به ساختگاه تهران و عدم‌پایدارسازی این عوارض زیرسطحی است.

بیت‌اللهی پیش‌بینی کرد در آینده شاهد اتفاقاتی بیشتر از این دست در سطح تهران باشیم، زیرا در گودبرداری‌ها و ساختمان‌سازی‌هایی که انجام می‌شود، رگه‌های آب به‌صورت سرگردان رها می‌شود که خود سبب آب‌شستگی یا ایجاد تونل می‌شود و پس از آن در اثر بروز ارتعاشات محیطی، ریزش‌هایی را شاهدیم که باید گفت خوش‌شانس بوده‌ایم که تاکنون این حوادث با تلفات جانی همراه نشده است.

عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: از اواسط دهه ۹۰ که این موارد گزارش و مستندسازی شده است، شاهدیم هر روز به تعداد این حوادث اضافه می‌شود.

وی در بیان راهکارهای رفع این مشکل، گفت: باید قنات‌های یادشده، هرچه سریع‌تر از نظر حقوقی تعیین‌تکلیف شوند؛ این رشته‌قنات‌ها نسق و مالکیت مشخص دارند و در اداره ثبت اسناد، دفتر قنات وجود دارد که شناسنامه و مالک هر یک از این قنوات در آن مشخص است، اما در عمل حتی نوادگان مالکان این قنات‌ها امروز نیستند و بنابراین رهاشده هستند،بنابراین صیانت، رسیدگی، ترمیم و نگهداری نمی‌شوند.

بیت‌اللهی اظهار کرد: مطابق تصاویر هوایی که از دهه ۳۰ شمسی باقی مانده است، از شرق به غرب تهران هر ۵۰۰ متر یک رشته‌قنات وجود دارد که طول کلی این رشته‌قنات‌ها ۵۵۰ کیلومتر است و علاوه بر آن ۵۰ هزار میله چاه قنات شناسایی شده است.

وی افزود: همچنین تخمین زده می‌شود که همین تعداد قنات‌های مخفی مدفون‌شده و شناسایی‌نشده را در تهران داشته باشیم که امروز آثار آنها از بین رفته است.

عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: مهم‌ترین اقدام با هدف ترمیم و پایدارسازی ساختگاه کلی شهر تهران، تعیین‌تکلیف این قنات‌هاست و پیشنهاد می‌شود در این زمینه مسئولیتی به شهرداری سپرده شود.

وی همچنین درباره مناطق نیمه‌جنوبی تهران، گفت: در این مناطق که حالت شهری، هموار و دشت‌گون دارد، اغلب افت سطح آب زیرزمینی منجر به فرونشست می‌شود.

بیت‌اللهی ادامه داد: زیرساخت تهران و ساختگاه آبرفتی و خاکی تهران، مستعد بروز چنین حوادثی است، بنابراین چنانچه این رخدادها در اوج ترافیک به‌وقوع بپیوندد، احتمال مخاطرات را چندین برابر می‌کند؛ بنابراین اسکن زیرسطحی آبرفت‌های تهران تا حدود ضخامت ۳۰متری ضرورت دارد.

تعریف سازمان ملل از فرونشست‌ها

بعد از سیل و زلزله، فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین ابرچالش‌های کشور است که هر روز بی‌سروصدا بخشی از زمین را می‌بلعد. با پیش‌بینی شرایط جوی می‌توان برای وقوع سیل آماده بود. با استحکام‌بخشی به سازه‌های ساختمانی هم می‌توان از بروز خسارت‌های سنگین در زلزله جلوگیری کرد، اما متاسفانه هیچ اقدامی برای فرونشست زمین در دشت‌های بزرگ ایران انجام نمی‌گیرد. همین بی‌سر و صدا بودن باعث شده است تا کمتر موردتوجه قرار گیرد. سازمان ملل از فرسایش خاک و فرونشست زمین، با عنوان «جذام زمین» یاد می‌کند. بیماری‌ که در آن بخش‌هایی از زمین بلعیده می‌شود. طی سال‌های گذشته خبرها و تصاویر وحشتناکی از فرونشست زمین و همچنین فروچاله‌ها در شهرهای مختلف کشور منتشر شده است؛ فروچاله‌هایی که به‌دلیل سست شدن زمین و برداشت آب‌های زیرزمینی هر روز در حال گسترش‌ هستند. چندی پیش پژوهشگران دانشگاه کلرادو در همکاری با دانشگاه تکنولوژی هامبورگ، تحقیقی درباره این پدیده انجام دادند. براساس این مطالعه که روی ۴۶۰ هزار پهنه مختلف در جهان انجام گرفته، تخمین زده می‌شود که حدود ۱۲میلیون کیلومترمربع از زمین‌های جهان تحت‌تاثیر نرخ‌های قابل‌توجه فرونشست هستند. دانشمندان می‌گویند اراضی دچار فرونشست شامل صدها هزار کیلومترمربع از مناطق شهری است که جمعیتی نزدیک به ۲ میلیارد نفر را تهدید می‌کند. همچنین در سراسر جهان، مناطق جنوب آسیا بیشترین میزان فرونشست را به خود اختصاص داده است.

آمارها نشان می‌دهند مساحتی معادل ۵درصد از خاک ایران (حدود ۸۰ هزار کیلومتر مربع) با ۳۶۰ منطقه دچار فرونشست است. نتایج یک تحقیق جدید نشان می‌دهد که ایران، دومین کشور دنیا از نظر نرخ و سومین کشور از نظر مساحت فرونشست در جهان است! اتحادیه اروپا ۴ میلیمتر فرونشست زمین در سال را طبیعی اعلام کرده است؛ اما میانگین فرونشست در ایران ۱۵برابر نرخ اعلام‌شده از سوی اتحادیه اروپا است. این فرونشست، در برخی از دشت‌ها حتی به ۳۶ سانتیمتر رسیده است. با مقایسه این آمارها به عمق فاجعه فرونشست زمین در ایران پی می‌بریم؛ فاجعه‌ای که از دهه ۸۰ آغاز شد.

 رتبه دوم فرونشست جهان

فرونشست در کشورمان چند برابر میانگین جهانی است و ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشورمان در محدوده تاثیرپذیری این پدیده زندگی می‌کنند. نرخ‌های فرونشست در ایران سرسام‌آور است و همراه با هند و برخی از ایالات متحده امریکا و چین بالاترین نرخ را دارد.

 چاه‌ها؛ بلای سفره‌های زیرزمینی

بررسی علت فرونشست زمین در دشت‌های ایران حکایت تلخی را نمایان می‌کند. چاه‌های مجاز و غیرمجاز هر روز در حال بلعیدن آب سفره‌های زیرزمینی هستند و همین کار باعث سست شدن خاک و فرونشست زمین می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند هر ۲ کیلومتر یک حلقه چاه در ایران وجود دارد. این را یک کارشناس سابق منابع آب وزارت نیرو می‌گوید و تاکید می‌کند که شاهد حفر چاه‌های غیرمجاز در کشور توسط افراد، سازمان‌ها و نهادهای صاحب قدرت هستیم. تعداد این چاه‌ها بسیار بالاست، اما به‌دلیل نفوذی که این افراد دارند، هیچ‌کس قدرت مقابله با آنها را ندارد.

در حالی که نرخ برداشت آب‌های زیرزمینی در دنیا ۶۰ درصد است، این میزان در ایران ۹۰ درصد اعلام شده است. بهروز گتمیری، استاد دانشگاه تهران می‌گوید: از حدود یک‌میلیون و ۲۴هزار چاه حفرشده برای استخراج آب زیرزمینی در کشور، مجموع چاه‌های غیرمجاز کشور به حدود ۴۲۲ هزار حلقه رسیده که از این تعداد ۱۶۰هزار حلقه چاه بعد از سال ۸۵ حفر شده است. از مجموع حدود ۶۰۱ هزار حلقه چاه دارای پروانه و مجاز، ۵۰۰ هزار حلقه مربوط به بخش کشاورزی است. کل تخلیه مجاز و غیرمجاز چاه‌ها حدود ۴۹ میلیارد مترمکعب در سال است که از این مقدار تقریبا ۴۱میلیارد مترمکعب مربوط به بخش کشاورزی، 2.5میلیارد مترمکعب سهم بخش صنعت و ۵ میلیارد و ۷۰۰ میلیون مترمکعب سهم بخش شرب و بهداشت و خدمات شهری می‌شود.

وی بااشاره به اضافه‌برداشت آب در ۵ دهه اخیر از ذخیره آب استاتیک گفت: «حجم اضافه‌برداشت حدود ۱۴۳ میلیارد مترمکعب است که حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب آن متعلق به ۳۰ سال اخیر می‌شود و این حجم از گستره اضافه‌برداشت از منابع آب زیرزمینی، موجب فرونشست زمین در ۴۲۱دشت از ۶۰۹ دشت کشور شده است. این محقق دانشگاهی خاطرنشان کرد؛ امروزه از ۶۰۹ دشت ایران ۴۰۹ دشت به مرحله بحرانی رسیده و توسعه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در آنها ممنوع شده و ۱۲دشت دیگر نیز در انتظار تصویب برای قرار گرفتن در فهرست دشت‌های ممنوعه هستند.

 تهران رتبه نخست فرونشست

تهران در فرونشست زمین، گوی سبقت را از دیگر استان‌های کشور ربوده است و رتبه نخست فهرست فرونشست زمین در کشور به‌شمار می‌آید. برداشت بی‌رویه آب در سال‌های اخیر، همه دشت‌های هشت‌گانه تهران را به دشت ممنوعه تبدیل کرده است. آمارهای متفاوتی برای فرونشست زمین در تهران از سوی مسئولان اعلام می‌شود. براساس آمار وزارت نیرو، میزان فرونشست در دشت ورامین ۱۳ سانتیمتر، در دشت ری ۲۵ سانتیمتر، در دشت تهران ۱۴ سانتیمتر و در دشت شهریار ۳۶ سانتیمتر ثبت شده است. رئیس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی نیز درباره فرونشست تهران گفته است، فرونشست تهران به سالانه ۲۴ سانتیمتر رسیده است. همه این آمارها گواه روشنی بر این مسئله است که حال تهران وخیم است و هرچه سریع‌تر برای بهبود حال تهران باید تدبیری اندیشید. یکی از متهمان اصلی فرونشست تهران، چاه‌های غیرمجاز هستند. براساس آمار، ۵۰ هزار حلقه چاه مجاز در تهران وجود دارد؛ اما آنچه به معضلی برای تهران تبدیل شده، وجود ۴۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز است. چاه‌هایی که بدون وقفه و بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی برداشت کرده و موجب افت سطح سفره‌های زیرزمینی می‌شوند. معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور اسفند سال گذشته گفت؛ در استان تهران مناطقی وجود دارند که بیش از ۲۰ سانتیمتر فرونشست دارند. در دنیا یک سانت یا دو سانتیمتر فرونشست هم ارقام بزرگی است، اما ما درباره اعدادی چندین‌برابر آن صحبت می‌کنیم.

 فرونشست در دنیا دو عامل طبیعی و انسانی دارد؛ به‌طورمیانگین، ۷۷ درصد فرونشست‌ها در دنیا به‌دلیل عوامل انسانی رخ می‌دهد. از این ۷۷ درصد، ۶۰ درصد آن به‌علت برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی است. البته این آمار در ایران متفاوت است. در بسیاری مواقع آمار دقیقی از میزان برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی نداریم، اما برآورد می‌شود که در ایران بالای ۹۵درصد از فرونشست‌ها به‌دلیل برداشت از سفره‌های زیرزمینی رخ می‌دهد.

سخن پایانی

میانگین فرسایش سالانه خاک در ایران، ۱۵ تا ۱۶ تن در هکتار است؛ ۱۶برابر قاره اروپا و استرالیا، ۷برابر قاره امریکا و ۵برابر آسیا. اگر عدد ۱۶تن در هکتار را به ۱۲۵میلیون هکتار از حوضه‌های آبخیز کشور که دارای خاک هستند، ضرب کنیم، هر سال بالغ بر ۲ میلیارد تن خاک را از دست می‌دهیم. این حجم از فرسایش خاک، سالانه بین ۱۰ تا ۱۱میلیارد دلار به زیرساخت‌های کشور خسارت وارد می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، ما در ایران، ۱۶برابر قاره اروپا و استرالیا و ۷برابر قاره امریکا و ۵برابر آسیا در یک‌ سال، فرسایش آبی خاک داریم. مقدار خاکی که در طول یک‌ سال بر اثر فرسایش آبی در کره زمین جابه‌جا می‌شود، معادل ۷۵میلیارد تن برآورد شده‌ که ۲میلیارد تن از آن در ایران است. یعنی ۷.۲ درصد کل فرسایش کره زمین در کشور ما اتفاق می‌افتد.