در تابستان ۹۷ از کل جمعیت شهری ۶۱ میلیون و ۶۰۰ هزار نفره کشور، حدود ۳۴.۵ میلیون نفر تحت تنش آب آشامیدنی قرار گرفتند.

براساس آمار در سال آبی جاری تاکنون در کشور نسبت به متوسط بلندمدت ۵۲ ساله، ۳۶ درصد کاهش بارندگی وجود دارد که از این میان بیشترین کاهش مربوط‌ به حوضه‌های آبریز مرزی شرق و قره ‌قوم و همچنین کمترین کاهش مربوط به حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه و دریای خزر است. به‌ این ترتیب، وقوع تنش آب آشامیدنی در مناطق مختلف کشور محتمل به نظر می‌رسد.

با توجه به اینکه پروژه‌های پایداری و ارتقای کیفی آب آشامیدنی شهرهای مختلف کشور از سال ۹۷ آغاز شده است، مدیریت مطلوب‌تر این برنامه‌ها می‌توانست چالش‌های موجود در این زمینه را کاهش دهد، به‌‌ویژه در مناطق گرمسیری که بیشتر با مشکلات آب آشامیدنی مواجه هستند.

به گزارش صمت به نقل از یک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، خدمات آب آشامیدنی یکی از حیاتی‌ترین خدمات دولت‌ها در همه کشورهای دنیاست. اثرگذاری بسیار بالای این خدمات بر مردم جامعه، موجب شده هرگونه نارسایی در ارائه مستمر این خدمات، موجب بروز مشکلات و تنش‌های اجتماعی شود. در ایران نیز محدودیت منابع آب با کیفیت مناسب از یک طرف و نبود ساز کار مناسب از طرف دیگر، موضوع تامین آب آشامیدنی برای برخی از مناطق کشور را به امری چالشی تبدیل کرده است.

در سال‌های اخیر به ‌دلیل تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی‌ها، متوسط بارندگی کشور و درنتیجه آن میزان آب تجدیدپذیر کاهش چشمگیری داشته است.

در سال آبی جاری تاکنون در کل کشور نسبت به متوسط دراز مدت ۵۲ ساله، ۳۶ درصد کاهش بازندگی وجود دارد. همچنین میزان کل آب تجدیدپذیر کشور از متوسط بلندمدت ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به ۸۹ میلیارد مترمکعب (متوسط ۱۰ سال اخیر) رسیده است. نتیجه این کاهش در همه بخش‌های مصرف‌کننده و از جمله آب آشامیدنی قابل مشاهده است.

سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۶ از نظر کاهش بارش یکی از بدترین سال‌ها طی ۵۰ سال اخیر بوده و در تابستان سال ۱۳۹۷ شهرهای زیادی با تنش آب آشامیدنی مواجه بوده‌اند، به‌ طوری ‌که در مواردی این تنش‌ها‌ به مناقشات اجتماعی نیز بدل شده است.

با توجه به وضعیت کاهش بارندگی‌ها در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ و همچنین افزایش دمای هوا، پیش‌بینی می‌شود در ماه‌های گرم سال ۱۴۰۰ شهرهای متعددی با تنش آب آشامیدنی مواجه باشند و از این منظر دچار مشکل شوند. به‌ دلیل اهمیت موضوع آب آشامیدنی از یک طرف و دورنمای وخیم وضعیت آبی کشور از طرف دیگر، لازم است موضوع آب آشامیدنی و تنش‌های در پی آن، در دستور کار مسئولان قرار گیرد و برای حل مشکلات و معضلات این بخش برنامه‌ریزی شود.

کاهش چشمگیر بارش در ۵۲ سال گذشته

بررسی‌ها نشان می‌دهد ‌در همه حوضه‌های آبریز درجه یک کشور کاهش چشمگیر بارندگی نسبت به متوسط بلندمدت ۵۲ ساله وجود دارد؛ این امر حاکی از خشکسالی شدید و فراگیر در کشور است.در سال آبی جاری تاکنون در کل کشور نسبت به متوسط بلندمدت ۵۲ ساله، ۳۶ درصد کاهش بارندگی وجود دارد که از این میان بیشترین کاهش مربوط به حوضه‌های آبریز مرزی شرق و قره‌قوم و همچنین کمترین کاهش نیز مربوط به حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه و دریای خزر است. به ‌این ترتیب، با توجه به وجود چالش‌ها و مشکلات اساسی در زیرساخت‌های تامین آب آشامیدنی در برخی از نقاط کشور و کاهش شدید بارش در سال آبی جاری، وقوع تنش آب آشامیدنی در مناطق مختلف کشور محتمل به ‌نظر می‌رسد.

تنش آب آشامیدنی در کشور، به ‌دلیل مصرف بالا، بیشتر در تابستان رخ می‌دهد. طبقه‌بندی میزان تنش آب آشامیدنی به‌ صورت وضعیت‌های زرد، نارنجی و قرمز انجام می‌شود، که براساس آن وضعیت زرد بیانگر میزان کمبود آب در اوج مصرف تا ۱۰ درصد نسبت به آب مورد نیاز، وضعیت نارنجی بیانگر میزان کمبود آب در اوج مصرف ۱۰ تا ۲۰ درصد نسبت به آب مورد نیاز و وضعیت قرمز نیز بیانگر میزان کمبود آب در اوج مصرف بیش از ۲۰ درصد نسبت به آب مورد نیاز است. تعداد شهرهای تحت تنش آب آشامیدنی در کشور متغیر بوده و به‌ عوامل مختلفی بستگی دارد. از میان این عوامل، مهم‌ترین آن میزان بارش‌ها است که درنتیجه آنها مخازن سدهای تامین‌کننده آب آشامیدنی تغذیه می‌شوند.

ظرفیت تامین و ذخیره آب و همچنین قابلیت تامین در اوج مصرف نیز از دیگر عوامل مهم در بروز تنش آب آشامیدنی هستند. در سال‌های اخیر یکی از شدیدترین تنش‌های آبی در سال ۱۳۹۷ اتفاق افتاده است. در تابستان آن سال به دلیل کاهش بارش‌ها در سال آبی ۱۳۹۷-‌۱۳۹۶ مناطق زیادی از کشور و جمعیت شهری و روستایی افزون‌بر ۳۶.۸ میلیون نفر که معادل ۴۶ درصد جمعیت کشور است، تحت تنش آب آشامیدنی قرار گرفت. قابل توجه است که میزان کمبود آب آشامیدنی در اوج مصرف براساس آخرین آمار حدود ۲۴.۲ مترمکعب در ثانیه بوده است.

درنتیجه کمبود و تنش‌های آب آشامیدنی یادشده، نارضایتی‌هایی در برخی از شهرهای کشور چون آبادان، خرمشهر، برازجان، کازرون، بوشهر و برخی از شهرهای استان اصفهان رخ داده و این موضوع چالش‌هایی را برای مسئولان ایجاد کرده است.

از جمله تنش‌های ناشی از کمبود آب آشامیدنی در کشور می‌توان انسداد رودخانه شاپور توسط کشاورزان فارسی و قطع آب انتقالی به استان بوشهر اشاره کرد که به دفعات اتفاق افتاده و مهم‌ترین آن در سال ۹۴ رخ داد و سبب بروز تنش آبی و جیره‌بندی آب در دو شهر بزرگ استان بوشهر به مدت ۱۰ روز شد.

این امر حاکی از آن است که تنش‌های ناشی از کمبود آب آشامیدنی به‌سرعت به ‌صورت نارضایتی‌های اجتماعی نمود پیدا می‌کند و به چالش امنیتی تبدیل می‌شود. علاوه‌بر آن، تسری این نارضایتی‌ها و گسترش ابعاد آن با دیگر تنش‌ها و شکاف‌های قومی نیز بسیار محتمل است.

افزایش تنش‌های آبی در کشور

همان‌طور که بیان شد به دلیل کاهش بارش‌ها و همچنین گاه زیرساخت‌های نامناسب آب آشامیدنی، به احتمال زیاد شهرهای زیادی در تابستان و حتی پاییز سال ۱۴۰۰ دچار تنش آبی خواهند شد.

براساس آخرین داده‌ها می‌توان گفت در تابستان امسال ۲۸۲ شهر دچار تنش آبی می‌شوند. تنش یادشده البته همه حوضه‌های آبریز اصلی کشور رخ می‌دهد. با بررسی وضعیت تامین آب آشامیدنی کشور و جمع‌بندی نظرات کارشناسی طی جلسات برگزار شده و اخذ نظرات کارشناسان مربوط‌، برخی از چالش‌های موجود، مشخص شده‌اند. از جمله آن می‌توان به افزایش تقاضای آب به ‌دلیل رشد جمعیت و توسعه شهرها، افزایش حداکثر دمای هوا، افزایش مدت‌زمان حداکثر دما و افزایش حداقل دمای هوا در تابستان، استفاده از وسایل خانگی پرمصرف، اجرا یا تکمیل نشدن زیرساخت‌های موردنیاز برای تصفیه، انتقال، ذخیره و توزیع آب، خروج بخشی از ظرفیت تامین آب و... اشاره کرد. شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور با همکاری ستاد وزارت نیرو، مرکز پژوهش‌ها و کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، در سال ۱۳۹۷ اقدام به تهیه برنامه «پایداری و ارتقای کیفی آب شرب شهرهای پرتنش» کردند.

با تصویب برنامه «پایداری و ارتقای کیفی آب شرب شهرهای پرتنش»، هیات‌وزیران بودجه مشخصی را برای اجرای برنامه‌ها و اهداف تعریف‌شده برای رفع مشکلات آب آشامیدنی شهرهای دارای تنش اختصاص داد.آمار و ارقام وضعیت پروژه‌های تعریف‌شده در راستای اجرای برنامه پایداری و ارتقای کیفی آب آشامیدنی شهرهای کشور و اعتبارات مربوطه را نشان می‌دهد.

بررسی اجمالی این اطلاعات نشان می‌دهد حجم زیاد پروژه‌های تعریف‌شده در راستای اجرای برنامه پایداری و ارتقای کیفی شهرهای دارای تنش، متناسب با اعتبارات تخصیص داده شده با این موضوع نیست و درنهایت به اضافه شدن پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی بخش آب منجر شده است. با توجه به شرایط نامطلوب اقتصادی فعلی، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای تامین اعتبارات مورد نیاز این پروژه‌ها می‌تواند تا حدی رفع‌کننده مشکلات موجود در این زمینه باشد که این امر نیازمند فراهم بودن شرایط و زیرساخت‌های قانونی لازم است.

همه مشکل از بارش کم نیست

بررسی‌ها نشان می‌دهد به طور کلی با کاهش بیشتر بارندگی، تعداد شهرهای تحت تنش آبی شرب افزایش می‌یابد. البته این موضوع همیشه صادق نیست و با مقایسه میان میزان بارندگی در سال‌های مختلف و تعداد شهرهای تحت تنش می‌توان به آن پی برد. نکته مهم دیگر این است که موضوع تنش آب آشامیدنی را به طور کامل نمی‌توان به کاهش بارندگی مرتبط دانست زیرا در سال‌هایی که چون سال‌های ۹۸ و ۹۹ که بارندگی بیش از حالت نرمال بوده نیز شهرهای متعددی تحت تنش آب آشامیدنی قرار داشته‌اند. این امر نشان از چالش در زیرساخت‌های تامین آب آشامیدنی و مدیریت آنها دارد.

در این راستا باید گفت که مطلوب بودن بارندگی‌ها و پربودن مخازن سدها لزوما به معنی وضعیت مطلوب تامین آب آشامیدنی در کشور نخواهد بود زیرا علاوه‌بر موجودیت آب، وجود زیرساخت‌های مربوطه از جمله خطوط آبرسانی و انتقال، مخازن، تصفیه‌خانه‌ها و به‌طور کلی شبکه توزیع مناسب در تامین آب آشامیدنی موثر بوده و مشکلات در زیرساخت‌ها، تامین آب آشامیدنی با کیفیت مناسب را با محدودیت مواجه خواهد ساخت.

بنابراین مطلوب بودن وضعیت بارندگی لزوما به معنای وضعیت مطلوب آب آشامیدنی نخواهد بود و در این زمینه باید وضعیت زیرساخت‌ها و محدودیت‌های موجود را نیز در‌نظر داشت. به ‌نظر می‌رسد مسئولان باید آثار کاهش بارندگی و معضل در زیرساخت‌های تامین آب آشامیدنی و مدیریت مربوطه را در بروز تنش آب آشامیدنی از هم تفکیک کنند تا بتوان با اطمینان بیشتر درباره سیاست‌گذاری‌ها و تامین اعتبارات مربوطه تصمیم‌گیری کرد.

بررسی شاخص‌های کلان آب و آبفا نشان می‌دهد کمتر از ۵۴درصد از جمعیت شهری زیر پوشش شبکه فاضلاب هستند؛ به ‌این معنا که تقریبا نیمی از جمعیت شهری کشور، شبکه دفع فاضلاب ندارند. در این مناطق دفع فاضلاب بیشتر از طریق چاه‌های جذبی بوده که این مسئله به‌‌ویژه در مناطقی که منبع تامین آب آشامیدنی از منابع آب زیرزمینی است، مشکلاتی را در کیفیت آب آشامیدنی ایجاد می‌کند.

به دلیل نبود شبکه فاضلاب در این مناطق و وجود چاه‌های جذبی، نشت فاضلاب به منابع آب زیرزمینی باعث آلودگی این منابع شده و درنهایت با افزایش میزان آلاینده‌ها در چاه‌های تامین‌کننده آب آشامیدنی، این چاه‌ها از مدار خارج شده و نتیجه آلودگی این منابع، کاهش و ایجاد چالش در تامین آب آشامیدنی خواهد بود. به بیان دیگر، بروز مشکلاتی در کیفیت آب، می‌تواند درنهایت به ایجاد چالش در کمیت آب آشامیدنی منجر شود. بنابراین در کنار تامین آب آشامیدنی برای مناطق مختلف کشور، باید بهبود و گسترش شبکه دفع فاضلاب نیز مورد توجه قرار گیرد.

این در حالی است که تقریبا جمعیت روستایی بهره‌مند از شبکه دفع فاضلاب صفر درصد است؛ به ‌این معنا که در روستاهای کشور عموما شبکه دفع فاضلاب وجود ندارد و با توجه به محدود بودن جغرافیایی روستاها، احتمال آلودگی منابع آب زیرزمینی تامین‌کننده آب آشامیدنی با فاضلاب نیز در این مناطق بیشتر است. بنابراین لازم است تمهیدات ویژه‌ای برای گسترش شبکه فاضلاب در مناطق روستایی اندیشیده شود.

بررسی وضعیت پروژه‌های تعریف‌شده در راستای ارتقای کمی و کیفی آب آشامیدنی مناطق مختلف کشور، نشان می‌دهد حجم زیادی از پرو‌ژه‌ها در مناطق مختلف کشور آغاز شده است. این پروژه‌ها براساس مصوبه هیات‌وزیران در سال ۹۷ آغاز شده‌اند. مشخص است که حجم زیاد این پروژه‌ها متناسب با اعتبارات تخصیص داده شده با این موضوع نیست و درنهایت به اضافه شدن پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی بخش آب منجر خواهد شد. با توجه به شرایط نامطلوب اقتصادی فعلی، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای تامین اعتبارات مورد نیاز این پروژه‌ها می‌تواند تا حدی از مشکلات موجود بکاهد.

اجرای برخی از پروژه‌های تعریف‌شده برای رفع مشکلات آب آشامیدنی برخی از شهرهای کشور، مستلزم تامین برخی تجهیزات از جمله پمپ‌ها، قطعات تجهیزات مربوط به تصفیه‌خانه‌ها و... است. با توجه به وجود تحریم‌های فراگیر و همچنین افزایش رخ ارز، اجرا و اتمام این پروژه‌ها ممکن است با مشکلاتی مواجه شود. در برخی موارد ممکن است به‌عنوان مثال، پروژه‌ای با پیشرفت فیزیکی ۹۵ درصد به‌ دلیل تامین نشدن تجهیزات و قطعات لازم معطل مانده و به بهره‌برداری نرسد. در این باره نیز اولویت‌بندی پروژه‌ها و اجرای موارد ضروری‌تر می‌تواند راهگشا باشد. همچنین در صورت امکان، می‌توان از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی برای تولید پایدار این تجهیزات و بهره‌مندی خدمات آنها در آینده نیز استفاده کرد.

درباره بند الف ماده ۳۶ قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه درباره تامین حداقل ۳۰ درصد آب آشامیدنی مناطق جنوبی کشور از راه شیرین‌سازی آب دریا، باید عنوان کرد با وجود اقداماتی که در این زمینه صورت گرفته اما هدف نهایی برنامه تاکنون محقق نشده است. همچنین درباره تبصره بند یادشده مبنی‌بر تامین، طراحی و ساخت حداقل معادل ۷۰ درصد آب‌شیرین‌کن‌های مورد نیاز در شهرهای حوزه خلیج‌فارس و دریای عمان نیز اهداف مشخص شده در برنامه تحقق نیافته است.

رابطه مستقیم امنیت و «آب»

اثرگذاری بسیار بالای خدمات آب آشامیدنی بر مردم جامعه موجب می‌شود هرگونه نارسایی در ارائه مستمر این خدمات، موجب بروز تاثیرات و تنش‌های اجتماعی مختلفی شود. مشابه آنچه در تابستان سال ۱۳۹۷ در شهرهای برازجان، آبادان، خرمشهر، کازرون، بوشهر و برخی شهرهای استان اصفهان رخ داد و منجر به ناآرامی‌هایی در این شهرها شد، در تابستان امسال هم به دلیل کاهش چشمگیر بارش‌ها و همچنین زیرساخت‌های تامین آب آشامیدنی، امکان بروز نارضایتی‌های مشابه وجود دارد.

گفتنی است، برخی از این نارضایتی‌ها و تنش‌های اجتماعی از هم‌اکنون شروع شده است. با توجه به اینکه پروژه‌های پایداری و ارتقای کیفی آب آشامیدنی شهرهای مختلف کشور از سال ۹۷ آغاز شده است، مدیریت مطلوب‌تر این برنامه‌ها می‌توانست چالش‌های موجود در این زمینه را کمتر کند، به‌‌ویژه در مناطق گرمسیری که بیشتر با مشکلات آب آشامیدنی مواجه هستند مانند خوزستان، چنانچه درباره این پروژه‌ها اولویت‌بندی بهتری انجام می‌شد، قطعا اجرای پروژه‌های مربوط به استانی مانند خوزستان در اولویت قرار می‌گیرد.

به نظر می‌رسد با مدنظر قراردادن مناطقی که همواره در موضوع آب آشامیدنی با چالش مواجه بوده‌اند، می‌توان برنامه‌ریزی مطلوب‌تری برای نهایی شدن پروژه‌های مربوط به این مناطق انجام داد.

سخن پایانی

در مجموع با توجه به وضعیت اقتصادی نامطلوب کنونی، لازم است بازنگری، اصلاح و اولویت‌بندی در تخصیص اعتبارات و اجرای پروژه‌های مربوط به رفع تنش آب آشامیدنی در شهرهای مختلف کشور در دستور کار قرار گیرد زیرا حجم زیاد پروژه‌ها و رعایت نشدن موارد یادشده و بی‌توجهی به شرایط کنونی اقتصاد کشور می‌تواند به هدررفت منابع و افزایش تعداد طرح‌ها و پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی بخش آب منجر شود.

برای مقابله با تنش آب آشامیدنی در کشور متولیان بخش آب آشامیدنی باید راهکارهای موضوعه را از هم‌اکنون در دستور کار بگذارند و برنامه‌ریزی لازم را انجام دهند. راهکارهای مقابله با تنش آب آشامیدنی به دو دسته کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم می‌شوند.

برخی از راهکارهای کوتاه‌مدت که بیشتر بر مدیریت عرضه استوار هستند عبارتند از: افزایش تامین و تولید آب، طرح‌های ارتقای کیفی، افزایش توان ذخیره‌سازی آب، تقویت خرید تضمینی، پایداری خدمات در شرایط اضطراری، توجه به فرآیند آب‌رسانی تا بازچرخانی و استفاده دوباره و تنوع‌بخشی اعتباری. در کنار این راهکارها می‌توان راهکارهای بلندمدت که بیشتر مبتنی بر مدیریت تقاضا هستند چون ارتقای بهره‌وری، کاهش آب به حساب نیامده و اقدامات کاهش مصرف را نیز درنظر گرفت.