دریافت مالیات از بخش صنعت و تولید باعث می‌شود شرکت‌ها و صنایع آلاینده در روش عملکرد خود دقت بالایی به خرج دهند، زیرا در صورتی که آلاینده کمتری تولید کنند مشمول پرداخت مالیات کمتری خواهند شد. از سوی دیگر با این اقدام، دولت منبع جدید درآمدی خواهد داشت که می‌تواند آن را در آبادانی و عمران هزینه کند.

امروزه کلانشهرهای کشور با دو معضل جدی آلودگی هوا و کاهش درآمدهای پایدار روبه‌رو هستند که بنا به‌اعتقاد کارشناسان اخذ مالیات سبز شاید راهکار مناسبی برای برون‌رفت از این دو معضل باشد. صمتدر این گزارش به‌مناسبت روز جهانی محیط‌زیست در گفت‌وگو با کارشناسان به بایدها و نبایدهای اخذ مالیات سبز در ایران پرداخته است.

افزایش سهم مالیات سبز در درآمدهای مالیاتی

آلبرت بغزیان، استاد دانشگاه تهران در تعریف مالیات سبز به صمتگفت: عوارضی که دولت‌ها بر انواع و اقسام درآمدهای شهروندان خود می‌بندند و آنها را موظف به پرداخت آن می‌کنند، بخش بزرگی از درآمدهای دولت‌ها را تشکیل می‌دهد. دولت‌ها با هزینه این درآمدها در کارهای عمرانی و زیربنایی در راستای افزایش رفاه عمومی و سلامت جامعه گام برداشته و به اهداف کلان خود در کشورداری نزدیک می‌شوند.

این کارشناس اقتصاد اجرای الزامات اقتصاد سبز در هر کشور را جزو اصول زیربنایی دانست و گفت: در برخی کشورها از شرکت‌های آلاینده مالیات اخذ می‌شود تا عواید آن در زمینه جبران خسارت آلاینده‌ها و حذف آنها مصرف شود.

این اقتصاددان با تاکید بر اینکه باید سهم مالیات سبز در درآمدهای مالیاتی دولت افزایش یابد، گفت: برخی شرکت‌ها و صنایع کالاها و محصولاتی تولید می‌کنند که به محیط‌زیست آسیب جدی می‌رسانند یا سال‌های زیادی در طبیعت باقی می‌مانند و تجزیه نمی‌شوند، مانند کارخانه‌های تولید لاستیک، پلاستیک و...؛ بنابراین قانون این شرکت‌ها را موظف کرده در صورت تولید محصولات با درجه آلایندگی بالای ۱۰ درصد مالیات سبز پرداخت کنند و اگر درجه آلایندگی محصولات‌شان خیلی بالا نباشد میزان مالیات سبز به ۵ درصد کاهش می‌یابد.

مقاومت در مقابل مالیات سبز

وی ادامه داد: اخذ مالیات سبز محور زیست‌محیطی دارد. این پایه مالیاتی بر آلودگی‌های تحمیل‌شده به محیط‌زیست کشور وضع می‌شود که با بالابردن راندمان اقتصادی منجر به تقویت فواید اجتماعی نیز می‌شود.

این استاد دانشگاه در زمینه نحوه اخذ مالیات سبز در ایران توضیح داد: باتوجه به بار مالی مالیات‌های سبز برای بنگاه‌ها و اشخاص و نیز جدید بودن موضوع اعمال این مالیات‌ها، در زمان اجرای آن مقاومت‌هایی وجود خواهد داشت.

از سوی دیگر تمام بخش‌های اقتصادی که به‌نحوی از کمک‌ها، معافیت‌ها و یارانه‌های دولتی استفاده می‌کنند و حیات آنها وابسته به حمایت دولت است، در مقابل اجرای این پایه جدید مالیاتی واکنش نشان می‌دهند. البته بسیاری از مقاومت‌ها می‌تواند دلایلی غیراقتصادی داشته باشد و در عمل به مسائل اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی مربوط شود. همچنین، برآورد صحیح و دقیق هزینه آلودگی امکان‌پذیر نیست. به‌علاوه اینکه روند طرح و اجرای مالیات سبز در کشورها متفاوت است.

کاهش تولید محصولات آلاینده

این اقتصاددان با تاکید به اینکه تعریف این پایه مالیاتی با هدف کمک به محیط‌زیست و همچنین افزایش یا حداقل حفظ سطح درآمدهای مالیاتی است، افزود: دولت می‌تواند با وضع مالیات‌ سبز، ضمن حداکثر کردن منافع اجتماعی، درآمدهای مالیاتی بیشتری داشته باشد.

وی درباره مزایای اخذ مالیات سبز توضیح داد: اخذ مالیات از تولیدکنندگانی که موجب آلودگی‌های زیست‌محیطی می‌شوند، می‌تواند به اصلاح فرآیند و سازکارهای تولید کمک کند که در نهایت منجر به کاهش آلودگی‌ها و افزایش فواید اجتماعی خواهد شد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه اخذ مالیات‌ سبز این امکان را به‌وجود می‌آورد که تولیدکنندگان کمتر از فناوری‌‌هایی که آلودگی ایجاد می‌کنند و مصرف انرژی آنها بالا است استفاده و به‌سمت استفاده از فرآیند تولید کاربر حرکت کنند، ادامه داد: وضع مالیات بر آلودگی‌های زیست‌محیطی تولیدکنندگان موجب افزایش نرخ کالاهای تولیدی در این دسته می‌شود و به‌تبع آن مصرف کالاهای مزبور نیز کاهش می‌یابد.

تخصیص یارانه به بخش‌های غیرآلاینده

بغزیان درباره الگوی مالیات‌ستانی در کشورهای توسعه‌یافته و مقایسه آن با روندی که در ایران وجود دارد، اظهار کرد: برخی کشورهای جهان با هدف کاهش مصرف انرژی‌هایی که حجم بالایی کربن منتشر می‌کنند، بر میزان مصرف انرژی و برق مالیات وضع کرده‌اند.

از سوی دیگر، در برخی کشورها مانند سوئد و فنلاند برای استفاده از انرژی‌هایی که از منابع پایدار حاصل می‌شوند یارانه یا معافیت مالیاتی اعطا می‌کنند.

وی افزود: در ایران نیز دولت به بخش‌هایی که آلایندگی ندارند و در عمل برای سایر صنایع مفید هستند، نظیر باغ‌های پرورش گل، آموزشگاه‌ها و... کمک‌هزینه یا همان یارانه پرداخت می‌کند، اما در مقابل صنایع بزرگ که بعضا آلایندگی هم دارند، در زمینه مالیات و مالیات سبز به‌دنبال خلأ قانونی از راه‌های فرار مالیاتی استفاده می‌کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه اجتناب از پرداخت مالیات و فرار مالیاتی در تمامی کشورها نظام‌های مالیاتی را تهدید می‌کند، اضافه کرد: اقتصاد نفتی از یک طرف و سطح معافیت‌های مالیاتی در کشور از طرف دیگر بخش‌هایی را از تیررس مالیات خارج کرده است.

وی ادامه داد: همه این موارد باعث شده در ایران میزان فرار مالیاتی نسبت به کشورهای دیگر بالاتر باشد و سیستم مالیات‌ستانی عادلانه نباشد، زیرا در کشور ما معمولا فقط اقشار در تیررس نظیر کارمندان مشمول پرداخت مالیات خواهند شد و صنایع و بنگاه‌های بزرگ با استفاده از نفوذ و رانت راه‌های فرار مالیاتی در پیش می‌گیرند که این مسئله تاکنون ضربه زیادی به اقتصاد وارد کرده است.

مالیات بر درآمد، اساسی‌ترین رکن بودجه

بغزیان مالیات بر درآمد را مهم‌ترین رکن تامین بودجه دولت‌ها دانست و گفت: سیستم مالیاتی در کشور باید به سمت مالیات سبز میل کند. اگر این امر در چند سال آینده محقق نشود، آب‌وهوا که تنها دارایی رایگان اقشار ضعیف جامعه است، به‌زودی از بین خواهد رفت؛ بنابراین دولت باید تلاش کند بدون تعارف و حساب باز کردن روی منابع مالی نفتی، محیط‌زیست را از طریق مالیات سبز اداره کند.

وی با تاکید بر اینکه بنگاه‌هایی که تولیدات‌شان همراستا با محیط‌زیست است، باید از معافیت مالیاتی برخوردار شوند، اظهار کرد: اگر اصول مدیریت محیط‌زیست کشور مورد بررسی قرار گیرد، مالیات سبز باید یکی از این اصول در نظر گرفته شود.

این استاد دانشگاه بیان کرد: صرف مالیات‌های دریافتی در دانشگاه‌ها و محیط‌های علمی یک راهکار مناسب برای دستیابی به روش‌های نوین تولید است تا آسیب کمتری به محیط‌زیست برسد. ارتباط تنگاتنگ و موثر صنعت و دانشگاه‌ها می‌تواند رسیدن به این هدف را تسریع کند و روند آن را بهبود بخشد.

غفلت از مالیات سبز، غفلتی پرهزینه

حمیدرضا رجبی، کارشناس امور انرژی درباره نقش اعمال مالیات سبز در کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی به صمتگفت: یکی از عمده‌ترین چالش‌های فراروی دولت‌ها بحران‌های زیست‌محیطی است؛ از همین رو دولت‌ها می‌کوشند با اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌های مختلف، بر مشکلات این حوزه فائق آیند. مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی نه‌تنها تهدیدی برای مصرف آینده این منابع است، بلکه آثار منفی زیست‌محیطی نیز بر آن مترتب خواهد بود.

توسعه در گرو صیانت از محیط‌زیست

این کارشناس امور انرژی ادامه داد: توسعه سایر بخش‌های اقتصادی و اجتماعی در گرو پایداری و کارکرد صحیح محیط‌زیست معنا و مفهوم پیدا می‌کند. چنانچه همزمان با صنعتی شدن یک جامعه به موضوع محیط‌زیست توجه نشود، نه‌تنها توسعه اقتصادی حاصل نخواهد شد، بلکه گرفتاری‌های زیادی به بار می‌آید که منافع حاصل از توسعه کشور در بلندمدت را می‌بلعد.

وی با بیان اینکه اخذ مالیات سبز اصولی‌ترین راهکار برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و آلایندگی آنها است، گفت: در ایران مبنای استفاده انرژی، سوخت‌های فسیلی است؛ بنابراین باید سازکاری در نظر گرفته شود که مصرف سوخت به حداقل کاهش یابد.

این کارشناس امور انرژی وضع مالیات بر فعالیت‌های آلاینده به‌ویژه استفاده از سوخت‌های فسیلی را برای کشور امری ضروری تلقی کرد و افزود: هدف از وصول برخی مالیات‌ها بیش از آنکه افزایش درآمدهای مالیاتی دولت باشد، تنظیم رفتار مصرف‌کنندگان و فعالان اقتصادی است؛ به‌گونه‌ای که در کشورهای توسعه‌یافته از ابزار مالیات به‌منظور کاهش ایجاد آلودگی استفاده می‌کنند، زیرا اگر در اخذ مالیات سبز غفلت شود، نسل آینده هزینه گزافی به‌خاطر از بین رفتن محیط‌زیست به‌واسطه آلاینده‌ها پرداخت خواهد کرد.

وی با اشاره به اینکه شدت انرژی، میزان استفاده از انرژی برای میزان مشخصی تولید را نشان می‌دهد، گفت: بالا بودن شدت مصرف انرژی نشانگر مصرف بیشتر انرژی برای تولید مشخصی است. مثلا اگر شدت مصرف انرژی در حالت اول 2 برابر حالت دوم باشد، یعنی در حالت اول برای تولید میزان برابری کالا، 2 برابر حالت دوم انرژی مصرف شده است. از آنجایی که این میزان مصرف انرژی به محیط‌زیست آسیب می‌زند، باید قوانینی بازدارنده در راستای کاهش شدت مصرف انرژی وضع شود که اخذ مالیات سبز از مصادیق این قوانین است که در کشورهای پیشرفته جهان امتحان خود را پس داده است.

اصلاح سبد سوختی

وی ادامه داد: در ایران به‌دلیل وضعیتی که صنایع آلاینده با آن مواجهند، یعنی از یک طرف پرمصرف هستند و آلایندگی بالاتری نسبت به صنایع مشابه در کشورهای دیگر دارند و از طرف دیگر چند سالی است واردات برخی محصولات بهینه آلایندگی به کشور ممنوع است، اتلاف انرژی و در نتیجه میزان آلایندگی به‌شدت فزونی گرفته، اما هنوز اتفاقی برای اجرای صحیح قانون مالیات سبز نیفتاده است.

این کارشناس امور انرژی سبد سوختی کشور را بسیار آلاینده دانست و اظهار کرد: باید مالیات سبز وضع شود تا درآمد حاصل از آن صرف اصلاح سبد سوخت یا به‌عبارت دیگر هزینه تحقیق و استفاده از انرژی‌های نو، پاک و تجدیدپذیر شود؛ هرچند در کشور ما بعید است در چنین موضوعاتی این نوع مالیات به مصرف برسد.

وی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته پرداخت یارانه در بخش انرژی باعث تقاضای فزاینده حامل‌های انرژی شده، گفت: در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای نیز عوامل متعددی چون پایین بودن نرخ سوخت همراه با بالا بودن عمر خودروها و همچنین تولید گسترده وسایل نقلیه با بازدهی پایین موجب مصرف بی‌رویه سوخت شده که از پیامدهای این مسئله انتشار گسترده انواع آلاینده‌ها است؛ بنابراین سیاست‌های مالی از جمله اخذ مالیات می‌تواند از عمده‌ترین سیاست‌های کلان اقتصادی باشد که منجر به ایجاد تغییراتی در کارکردهای نظام زیست‌محیطی شود؛ تغییراتی که به‌طور ویژه از نظر ایجاد آلودگی‌ها می‌تواند بسیار بااهمیت باشد.

سخن پایانی

به‌عقیده کارشناسان استقرار نظام مالیات سبز می‌تواند از طریق کاهش انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی در ارتقای سطح سلامت، رفاه اجتماعی و وضعیت اقتصادی جامعه نقش بسزایی داشته باشد.

افزایش مالیات بر ارزش افزوده بنزین، مواد شوینده، سموم و آفت‌کش‌ها خلاف سایر عوامل نمی‌تواند کاهش آلودگی زیست‌محیطی را به همراه داشته باشد، زیرا مالیات سبز باید از منشأ ایجاد آلودگی اخذ و صرف کارهای تحقیقاتی و بهینه‌سازی صنایع شود.

گاهی با هزینه این عوارض می‌توان فناوری و روش‌هایی را به‌وجود آورد که هنگام فعالیت و تولید آسیب کمتری به محیط‌زیست وارد شود؛ یعنی جایگزینی روش‌های نوین و به‌صرفه‌تر با آسیب‌رسانی کمتر به محیط‌زیست با روش‌های سنتی و قدیمی مثلا تولید ماشین‌هایی با کیفیت بهتر و با مصرف سوخت پایین‌تر و البته آلاینده‌های کمتر برای اینکه هوا کمتر آلوده شود و بسیاری موارد دیگر.