پیمان پولی دوجانبه یعنی استفاده همزمان از دو پول ملی کشورهای مبدا و مقصد تجارت و تامین مالی بین دو کشور؛ به‌گونه‌ای که نیازی به ارزهای ثالث یا همان دلار نباشد. برای اجرایی شدن این پیمان‌ها نیاز است بانک‌های مرکزی کشورهای مبدا و مقصد تجارت، وارد مذاکره شوند و پیمان پولی دوجانبه امضا کنند. باتوجه به شرایط خاص سیاسی و اقتصادی و فشارهای همه‌جانبه ناشی از تحریم‌ که درحال‌حاضر ایران با آن مواجه است، استفاده از ظرفیت پیمان پولی دوجانبه بیشتر از قبل برای ایران ضرورت دارد. در همین راستا علی صالح‌آبادی، رئیس کل بانک مرکزی پیش‌تر درباره عملیاتی شدن پیمان‌های پولی دو یا چندجانبه، گفته بود: «انعقاد پیمان‌های پولی دو یا چندجانبه و اینکه بتوانیم تسویه‌حساب‌های تجاری را با ارزهای ملی انجام دهیم، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و در این زمینه رایزنی‌های خوبی با برخی کشورها انجام شده است». فعلا در صف پیمان پولی ایران با سایر کشورها روسیه در ردیف اول است و نماد معالاتی روبل در بازار متشکل ارزی تشکیل شده است. کارشناسان در گفت‌وگو با ورود ایران به پیمان‌های پولی را باعث پایان تجارت ایران با سایر کشورها فقط با دلار می‌دانند.

سرآغاز پیمان پولی
در سال ۱۳۸۹ با راه‌اندازی مرکز مبادلات ارزی، به‌نوعی بانک مرکزی استفاده از ارزهای ملی را در دستور کار خود قرار داد. به گزارش ایسنا در دولت حسن روحانی و از سال ۱۳۹۲ به‌طور جدی مسئله مبادله با پول ملی کشورهای طرف قرارداد تجاری، پیگیری شد و مذاکراتی با ۲۰ کشور جهان در زمینه پیمان‌های پولی صورت گرفت. این مذاکرات در نهایت منجر به امضای تفاهمنامه‌هایی شده که از میان این تفاهمنامه‌ها سرانجام تفاهمنامه با کشورهای پاکستان و ترکیه به امضای قرارداد رسید که یکی از دو قرارداد در حوزه «ترتیبات بانکی و پرداخت» و قرارداد دیگر در زمینه «سوآپ ارزی» بود، اما این قراردادها در بلندمدت، نتیجه خاصی نداشته و دلار حتی در معاملات با کشورهای طرف قرارداد نیز همچنان در صدر ارزهای مبادلاتی قرار دارد. با این همه به‌نظر می‌رسد پیمان پولی ایران و روسیه نتیجه داده و مراودات مالی میان دو کشور به‌گفته مسئولان تسهیل شده است.

تشکیل سبد ارزی ضروری است
علیرضا محرابی، تحلیلگر بازار سرمایه درباره انعقاد پیمان پولی میان ایران و روسیه و تاثیر این پیمان بر تقاضای دلار به صمت گفت: رسم جهانی است که بانک‌های مرکزی و اصولا بانک‌ها تلاش می‌کنند سبدی از ارزهای مختلف تشکیل دهند و ارزهای جهان با توجه به ارزش و میزان ریسک‌شان می‌توانند سهمی در این سبد داشته باشند.
وی افزود: ایران در شرایطی که تحت تحریم است، باید وابستگی بازار مالی خود به دلار را به حداقل برساند که یکی از راه‌های تحقق این هدف تشکیل سبد ارزی و همچنین انعقاد پیمان پولی با کشورهای همسو است.
محرابی در ادامه توضیح داد: هر کشوری در بخش پیمان‌های پولی و استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری، خدمات و سرمایه‌گذاری می‌تواند از الگوهای مختلفی بهره ببرد که یکی از آنها قراردادهای دوجانبه است.
وی اضافه کرد: همین قراردادها هم در چند قالب تعریف می‌شوند و به‌عبارت دیگر انواع مختلفی دارند. از جمله این قراردادها می‌توان به «ترتیبات بانکی و پرداخت» اشاره کرد که ازسوی بانک مرکزی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد و مدل دیگر مورد بهره‌برداری بانک مرکزی هم «سوآپ ارزی» است.

باز شدن گره انتقال ارزی
این کارشناس بازارهای مالی درباره همکاری‌های ایران و روسیه، گفت: در سال‌های اخیر عوامل مختلفی در شکل‌گیری پیمان‌های پولی بین کشورها موثر بوده است. از آنجایی که سخت‌ترین تحریم‌ها در سال‌های گذشته، تحریم بانک مرکزی و انتقال ارز بوده، کشورهایی همچون چین و روسیه سامانه پیام‌رسان مجزایی تعریف و گره انتقال ارز را در ارتباط با خود گشودند. وی توضیح داد: تحریم باعث شده هزینه مبادلات ایران با کشورهای مختلف دنیا ۱۰ درصد افزایش یابد؛ بنابراین انتخاب نماد معاملاتی و انعقاد پیمان‌های دوجانبه با چین و روسیه یا هر کشور دیگری از یک سو مشوقی برای کشور مقابل است و موجب می‌شود پول آن کشور بین‌المللی شود و از سوی دیگر با کاهش هزینه مبادلات، سرعت مبادلات و دورزدن تحریم‌ها برای کشور ما نیز مفید خواهد بود. این تحلیلگر بازار سرمایه با تاکید بر اینکه پیمان‌های ارزی ایران با هر کشوری الزاما به سود کشور مقابل نیست، در تشریح دلیل این مسئله گفت: یکی از دلایل اصلی تورم حاکم بر اقتصاد ایران است. در نگاه اول پیمان پولی برای صادرات مفید به‌نظر می‌رسد، اما کشور مقابل هرگز متقاعد نخواهد شد که ریال ایران را برای بلندمدت نزد خود نگه دارد، چون با تورم حاکم بر اقتصاد ما ارزش آن هر روز کمتر می‌شود.

پای روبل به صرافی‌ها باز نمی‌شود
وی در پاسخ به این پرسش که آیا ورود روبل به بازار متشکل ارزی نیاز کشور به دلار را برطرف می‌کند، بیان کرد: تا زمانی که پیمان‌های مالی در یک منطقه، مانند اروپا منطقه‌ای نشود، نباید در زمینه کاهش وابستگی ایران به دلار منتظر معجزه بود. این تحلیلگر بازار سرمایه درباره استقبال از روبل در صرافی‌ها و بازارهای مالی ایران اظهار کرد: حتی درباره دلار، یورو و ارزهای معتبری هم که در بازارها مورد معامله قرار می‌گیرند، قیمت‌های واقعی داده نمی‌شود؛ چه رسد به پول تک‌بعدی و مهجوری به اسم روبل که خودش درحال‌حاضر تحت تحریم‌های خردکننده غربی‌ها قرار دارد و از طرف دیگر، نرخ بهره بانکی برای روبل روسیه بالای ۲۰ درصد برآورد می‌شود. همین مسئله موجب شده روبل هم با تورم مواجه باشد و هم اینکه پول محبوبی در جهان نیست.

پیمان‌های پولی از نوسانات دلار می‌کاهد
معصومه آقاپور علیشاهی، نماینده سابق مجلس و کارشناس مسائل اقتصادی در گفت‌وگو با صمت درباره مزایای اقتصادی پیمان‌های پولی گفت: بازارهای متشکل در شرایط فعلی توانایی آسان‌سازی روابط تجاری ایران با دیگر کشورها و صرفه‌جویی زمانی انجام این کار را دارند. وی افزود: با سهل شدن روابط تجاری ایران با سایر کشورها، تقاضا برای دلار در بازار کاهش پیدا خواهد کرد؛ در نتیجه نوسانات نرخ این ارز هم کمتر می‌شود.

تقویت روابط ایران و روسیه
آقاپور علیشاهی گفت: روابط اقتصادی و سیاسی ایران و روسیه که هر دو کشور از تحریم‌های غرب متضرر هستند، می‌تواند با تفاهم در حوزه پولی و عملیاتی کردن آن تقویت شود. وی در ادامه اضافه کرد: در صورتی که زیرساخت‌های لازم برای تجارت ایران و روسیه در زمینه گمرکات، بازارسنجی و تبادل کالا از طریق هوایی و دریایی به‌درستی فراهم نشود، انعقاد پیمان پولی بین دو کشور در واقع یک مُسکن کوتاه‌مدت خواهد بود. عضو کمیسیون اقتصادی مجلس دهم درباره مدیریت تحریم‌ها با پیمان پولی اظهار کرد: تحریم در سال‌های اخیر به قدری به اقتصاد ما فشار آورده که تقریبا کم‌اثر شده، اما شکل گرفتن بازار مالی مشترک بسیار مهم است. وی اظهار کرد: یکی از پروژه‌هایی که بسیاری از کارشناسان مالی برای دور زدن تحریم‌ها تعریف می‌کردند، شکل‌دهی یک شبکه مالی به موازات سوئیفت و مبتنی بر ارزهای ملی کشورهای طرف قرارداد بوده است. این کارشناس مسائل اقتصادی درباره دور زدن تحریم‌ها از طریق هم‌پیمانی مالی توضیح داد: با هم‌پیمانی‌های مالی می‌توان به دور از فضای تحریمی و ردیابی‌های معمولی که از طریق سوئیفت برای تحت فشار قرار دادن ایران در تبادلات مالی با دنیا صورت می‌گیرد، زمینه را برای ایجاد کانال‌های ارتباط مالی با دنیا فراهم آورد؛ رویکردی که اکنون در قالب پیمان‌های پولی دو و چندجانبه بین کشورهای جهان در حال شکل‌گیری است.

ایران هنوز از دلار بی‌نیاز نشده
آقاپور علیشاهی درباره خروج از سلطه دلار با پیمان‌های پولی معتقد است خروج از سلطه دلار در کوتاه‌مدت اتفاق نمی‌افتد، اما در میان‌مدت چنانچه سایر بازارها هم شکل بگیرند، عملی خواهد بود. وی با اشاره به انعقاد پیمان پولی تنها با یک کشور خاطرنشان کرد: نمی‌توان گفت ایران از دلار برای مبادلات تجاری بی‌نیاز شده، زیرا با یک یا دو بازار نمی‌توان به چنین شرایط مهمی امیدوار بود، اما چنانچه دیگر کشور در این حوزه ورود کنند، پایان سلطه دلار بر بازارهای مالی کشور به‌طور قطع امکان‌پذیر خواهد شد.

سخن پایانی
در هفته‌های اخیر همزمان با مصوبه مهم و اثرگذار بانک مرکزی مبنی بر امکان عرضه ارز اسکناس صادرکنندگان و همه اشخاص حقیقی و حقوقی با نرخ توافقی در شبکه صرافی‌های سراسر کشور، تعدیل شاخص ارزی تقویت شد. قدم بعدی بانک مرکزی برای کاهش وابستگی اقتصاد به دلار ایجاد نماد معاملاتی ارز ریال-روبل در بازار متشکل ارزی ایران بود که این موضوع نیز به کنترل و افت تقاضای دلار کمک کرد، اما به‌اعتقاد کارشناسان برای باز شدن قفل مبادلات تجاری کشورهای بیشتری باید در منطقه با یکدیگر هم‌پیمان شوند، زیرا تجربه جهانی نشان داده تنها با تقویت پیمان پولی منطقه‌ای، مبادلات مالی تسهیل خواهد شد. در دنیای امروز نیاز به ارز شاخص یا همان دلار در اقتصاد کشورها بسیار نمایان است و بهترین راهکار برای گشودن قفل مبادلات تجاری فارغ از ارز مبنای دلار، هم‌پیمانی کشورهای منطقه است که ایران نیز در این زمینه برنامه‌هایی دارد و به‌نظر می‌رسد قرار است پس از روسیه با امارات متحده عربی و ترکیه نیز هم‌پیمان مالی شود تا حجم وابستگی کشور به دلار در مبادلات تجاری کاهش یابد.