طراحی خانه‌هایی با مصرف انرژی کم ( بخش پایانی )
زهرا رستمی - کارشناس ارشد معماری و شهرسازی
خانه پسیو می‌تواند ادامه‌ای مدرن و علمی برای همین تجربه‌های نو باشد، فقط با ابزارهای امروزی، محاسبات دقیق، استانداردهای روشن و مصالح جدید.
از کجا می‌توان شروع کرد؟
برای حرکت به‌سمت خانه‌های پسیو لازم نیست همه‌چیز یک‌باره ۱۰۰ درصد تغییر کند.
چند قدم عملی و قابل‌اجرا می‌تواند آغاز راه باشد:
۱. الزام عایق‌کاری مناسب برای دیوار، سقف و کف در مقررات ساخت‌وسازهای جدید
۲. بهبود کیفیت پنجره‌ها و اجرای درست آنها، به‌ویژه جلوگیری از درز و پل حرارتی
۳. توجه جدی به جهت‌گیری ساختمان در طرح‌های جدید؛
برای مثال تمرکز فضاهای روزمره در سمت جنوب و کنترل تابش تند شرق و غرب
۴. استفاده آزمایشی از سیستم تهویه با بازیابی حرارت در پروژه‌های شاخص مثل مدارس، بیمارستان‌ها و مجتمع‌های مسکونی نمونه
۵. آموزش معماران، مهندسان و مجریان ایرانی با استفاده از تجربه‌های موفق جهانی در زمینه پسیو هاوس
۶. آموزش کودکان در مدارس تا فرهنگ مصرف انرژی و حفظ محیط‌زیست در نسل‌های بعدی زنده شود و شروع فرهنگ‌سازی.
۷. ساخت برنامه‌های فرهنگی و آموزشی برای تغییر دیدگاه جامعه نسبت به ساختمان‌سازی و اهمیت وآن در کاهش مصرف انرژی و آلودگی شهرها و سلامت جامعه.
هر پروژه پایلوت موفق، می‌تواند نگاه کارفرماها، مردم و حتی قانون‌گذار را تغییر دهد و نشان دهد که این ایده فقط یک «مد غربی» نیست، بلکه پاسخی جدی به بحران انرژی و کیفیت زندگی در ایران است.
خانه پسیو؛ شاید سوژه پایان‌نامه امروز و سبک زندگی فردا باشد
شاید هنوز تعداد خانه‌های پسیو در ایران به انگشتان یک دست هم نرسد، اما این ماجرا می‌تواند از همین امروز در دفتر یک معمار، در طرح یک توسعه‌گر شهری یا حتی از پشت میز یک دانشجوی معماری شروع یا از نگرش یک شهردار خوش‌فکر آغاز شود.
خانه پسیو فقط یک عنوان فنی نیست
تصویری است از خانه‌ای که:
•کمتر انرژی مصرف می‌کند
•کمتر آلودگی تولید می‌کند
•و در عین حال، آرامش و راحتی بیشتری برای ساکنانش می‌آورد.
اگر قرار است در سال‌های آینده درباره شکل شهرها و خانه‌های ایرانی تصمیم بگیریم،شاید وقت آن رسیده باشد که خانه پسیو را هم به‌عنوان یک گزینه جدی روی میز بگذاریم؛ گزینه‌ای که مخصوص گذشتگان ما بود و با توهم مدرن شدن، به فراموشی سپرده شد.
از بادگیر تا پسیو هاوس؛ ریشه‌های ایرانی یک ایده جهانی
در یادداشت شماره قبل درباره یک سبک از ساخت و ساز جدید در دنیا نوشتم. پسیو هاوس؛ آیا این تفکر و سبک برای ما ایرانی‌ها جدید است؟ آیا ریشه‌ای در معماری و شهرسازی گذشته ایران دارد؟ واقعیت این است که در گذشته خانه‌ها همسان با اقلیم بودند و اصل پایداری در آنها رعایت می‌شد. در ادامه مقاله می‌خواهم بیشتر تشابه پسیو‌هاوس و ریشه ایرانی را توضیح دهم.
خانه پسیو و معماری سنتی ایران؛ یک ایده مدرن با ریشه‌های قدیمی
جالب است که وقتی درباره Passive House صحبت می‌کنیم، خیلی از اصول آن برای معمار ایرانی آشناست.
بسیاری از شهرهای تاریخی ایران مثل یزد، کاشان و اصفهان، قرن‌ها پیش با نوعی «تفکر پسیو» ساخته شده‌اند؛
خانه‌هایی که بدون گاز و برق امروزی، در تابستان خنک و در زمستان قابل‌تحمل بوده‌اند.
برخی از مهم‌ترین عناصر معماری سنتی ایران که با اصول خانه پسیو همخوانی دارند:
•حیاط مرکزی
حیاط داخلی با درخت و حوض، مثل یک ریه برای خانه عمل می‌کرد.
دیوارهای اطراف حیاط، باد و آفتاب شدید را کنترل می‌کردند و فضای نیمه‌سایه و نیمه‌خنکی می‌ساختند.
این ایده امروز در Passive House به‌صورت «طراحی پوسته و حیاط‌سازی اقلیمی» ادامه پیدا می‌کند.
• بادگیرها (Windcatchers)
بادگیرهای یزد و شهرهای کویری، هوای خنک را از ارتفاع وارد خانه و هوای گرم را خارج می‌کردند؛
چیزی شبیه تهویه طبیعی پیشرفته.
در خانه پسیو، از تهویه مکانیکی با بازیابی حرارت (MVHR) استفاده می‌شود،
اما هدف هر دو یکی است: هوای تازه، بدون اتلاف شدید انرژی.
•دیوارهای ضخیم و جرم حرارتی بالا
دیوارهای خشتی و آجری ضخیم، در طول روز گرما را در خود ذخیره می‌کردند و شب آن را آرام‌آرام پس می‌دادند.
این همان مفهوم thermal mass است که امروز در طراحی کم‌مصرف دوباره کشف شده؛
کنترل نوسان دما با کمک خود مصالح ساختمان.
• ایوان و سایه‌بان‌ها
ایوان‌ها و رواق‌های سایه‌دار، جلوی تابش مستقیم آفتاب را می‌گرفتند و در عین حال نور و دید را حفظ می‌کردند.
در زبان امروز، این همان solar shading هوشمند است که در استاندارد Passive House برای کنترل گرمای تابستانی توصیه می‌شود.
• جهت‌گیری هوشمند ساختمان
در بسیاری از خانه‌های سنتی، فضاهای اصلی رو به سمت مطلوب آفتاب (برای مثال حیاط‌های روبه‌جنوب در شهرهای سردتر) قرار می‌گرفتند
و فضاهای کم‌استفاده در جهت‌های نامطلوب گذاشته می‌شدند.
همین منطق در خانه پسیو به‌صورت دقیق‌تری با نرم‌افزار و محاسبه gain و loss خورشیدی انجام می‌شود.
به این ترتیب، می‌شود گفت خانه پسیو در واقع یک «فناوری خارجی» کاملا غریبه نیست؛
بیشتر شبیه بازخوانی علمی و به‌روز همان دانشی است که معماران ایرانی در گذشته، با تجربه و آزمون‌وخطا به آن رسیده بودند.
تفاوت اصلی در این است که امروز می‌توانیم با محاسبات دقیق، استانداردهای مشخص و مصالح جدید، این تجربه‌های ارزشمند را در مقیاس بزرگ‌تر و با کیفیت یکنواخت‌تری تکرار کنیم.
