چند روز پیش یک مهمانی افطار دعوت بودم که در آن نمایندگان کارآفرینان مختلف کشور از جمله دست‌اندرکاران صنعت خودرو با برخی از مهم‌ترین اعضاء کمیسیون صنعت مجلس گفت‌وگوی سه ساعته‌ای داشتند. گفت‌وگو بسیار ناامیدکننده بود. کارآفرینان از مشکلات اساسی و نسبتا جدید در مسیر کسب‌وکارشان می‌گفتند که قبلا کمتر با آن درگیر بودند: کمبود و بی‌برنامگی ارزی، کمبود شدید انواع حامل‌های انرژی و بی‌برنامگی شدید در قطعی‌ها و تعطیلی‌های مستمر، هزینه‌های فزاینده و بی‌منطق انواع عوارض دولتی، و... البته این‌ها به‌غیراز مسائل متداول خود صنایع و کسب‌وکارها از جمله بی‌برنامگی‌ها، عدم‌تنظیم‌گری‌ مناسب و پاسخگو نبودن مسئولان مربوط به هر صنعت و صنف و کسب‌وکار بود. جالب سوال دو نماینده صنف طلافروشان و صادرکنندگان فرش بود که واقعا تعجب کردم. فکر می‌کردم فقط صنعت خودرو است که این‌قدر تحت‌فشار است و در حال نابودی. نگو که حتی فرش، طلا و صنایع معدنی هم که ما به‌طور سنتی در آن در دنیا زمانی معروف و حرفه‌ای بوده‌ایم، با چالش‌های بسیاری روبه‌رو هستند و مسئله‌شان بودن یا نبودن است.

واقعیت این است که وقتی وضعیت صنعت خودرو را با بقیه صنایع مقایسه می‌کنیم، کارنامه پر افتخاری در سال ۱۴۰۳ دارد. حداقل ایران‌خودرو و سایپا هرکدام یک خودرو کاملا جدید با ساخت بالا به بازار عرضه کردند و خودروهای جدید قبلی را ارتقاء کیفیت دادند. کرمان‌موتور سرمایه‌گذاری سنگینی برای داخلی‌سازی یک محصول جدید کرده و هر سه مونتاژکار اصلی (مدیران خودرو، کرمان‌موتور و بهمن موتور) توانسته‌اند خودروهای جدیدی را به بازار عرضه کنند. شاید در بخش خودروهای داخلی، ایران‌خودرو و سایپا با ۲۴۵ همت زیان، نتوانستند تولید را بالا ببرند (که همانا حفظ سطح تولید قبلی بااین‌همه مشکلات اضافه در سال ۱۴۰۳ خودش شاهکاری بود)، اما مونتاژکاران به جایی رسیده‌اند که در بازار رقابت سنگین به وجود آمده است. درباره واردات هم که همه‌چیز به همت وکلای عزیز طرفدار واردات روی روال است و تا انتهای سال حدود یک میلیارد دلار خودرو سواری (حدود ۷۵ هزار خودرو) وارد کشور می‌شود (مانند سال‌های قبل که ارز به‌وفور وجود داشت) و جالب‌تر اینکه حدود یک میلیارد دلار هم کشنده و کامیون وارد کشور شد. این در حالی بود که تولیدکنندگان تجاری در دو، سه سال اخیر موفق شده بودند افزایش تولید چشمگیری داشته باشند و هم‌اکنون با مشکل کمبود مشتری در بازار روبه‌رو هستند. دست وکلای مجلس با زحماتی که برای توسعه واردات کشیدند، درد نکند.

به‌هرحال امسال تا پایان سال، جمع تیراژ تولید تقریبا ثابت ‌ماند، لیکن سبد محصول به‌شدت قیمتش بر مبنای نرخ ثابت بالا رفته و الحمدالله حق انتخاب پولدارهای جامعه بیشتر شده است. حتی از طریق سهمیه جانبازان، بنزهای آخرین‌مدل هم وارد ایران شده و ثروتمندان جامعه بسیار بهره بردند. اما سطح قیمت‌های خودرو داخلی به نرخ ثابت در بازار آزاد بالا رفته و خرید خودرو برای عامه مردم دورتر از دسترس شده است. صنعت خودرو هم بیش‌ازپیش شکننده شده، چراکه ایران‌خودرو و سایپا به زیاندهی خود ادامه دادند و تجهیزات تمامی خطوط زنجیره تامین و تولید مستهلک‌تر شده‌اند (جز بخش‌های خاصی که ادعا می‌کنند سرمایه‌گذاری جدید کرده‌اند) و از آن‌طرف مونتاژکاری به‌شدت توسعه پیدا کرده و وابستگی ارزی به‌طور معنی‌داری بیشتر شده است. ازلحاظ توسعه فناوری هم ما در این سال در جا زدیم و من کار خاصی به لحاظ کارهای نوآورانه فناوری در سطح تولید انبوه ندیدم. اگر خط تولیدی هم راه افتاد، سرمایه‌گذاری‌های قبلی درراه بود که بر مبنای واردات تجهیزات بود و نه توسعه فناوری و دانش‌بنیان داخلی. من امسال برای نخستین‌بار اصطلاح مافیای دانش‌بنیان را هم شنیدم. مافیای همه‌چیز شنیده بودم جز از نوع دانش‌بنیانش.

اما یک اتفاق به‌ظاهر خوب هم افتاد. نمی‌دانم از روی خیرخواهی بود یا از روی زرنگی. ولی دولت در بهمن‌ماه امسال زیر بار حکم قانون رفت و مدیریت ایران‌خودرو را به مدت دو سال به بخش خصوصی‌ که حق مالکیت را از طریق خرید در بورس به‌دست آورده بود، واگذار کرد. البته جنجالی به پا شد. اما بالاخره هر چه بود انجام شد. الان هم به‌طورجدی واگذاری سایپا به گروه‌های گوناگون صنعتی از جمله کرمان‌موتور، زر ماکارون و گروه انتخاب، و گروه گلرنگ مطرح است. خدا به داد برسد. اما ظاهرا دولت می‌داند دیگر نمی‌تواند این دو گاو شیرده را بدوشد و زیان بیش از این از منظر بورس و قانون تجارت و کلا ناظران قابل ادامه دادن نیست.

البته قطعا ذی‌نفعانی که از خان گسترده رانت داخل صنعت بهره می‌بردند، از پا نمی‌نشینند و به‌محض اینکه مشکلات پایه دو خودروساز حل شود (احتمالا 4، ۵ سال دیگر) دوباره به انواع بهانه‌ها، این دو خودروساز را بازپس خواهند گرفت و به‌عنوان مایملک خود مورد بهره‌برداری قرار خواهند داد. اما چیزی که الان معلوم است با حضور بخش خصوصی در مدیریت ایران‌خودرو، قطعا این تیم بخت برگشته شجاع که تمام تلاشش را برای نجات این گروه صنعتی و صنعت به‌کار خواهد برد، مجبور است کیفیت را به‌سرعت بالا ببرد و اصلاح ساختاری در روش‌های مدیریتی و ارزش‌آفرینی انجام دهد. پس می‌توانیم امیدوار باشیم که سال آینده با توجه به رشد قابل‌توجه و ۲۰۰ درصدی مونتاژ و چند صددرصدی واردات، و افزایش کیفیت محصولات ایران‌خودرو، حداقل به لحاظ کیفیتی و تنوع با بازار پر رونقی روبه‌رو باشیم. البته از نظر نرخ و خریدوفروش قطعا اوضاع خوبی نداریم. چراکه بر مبنای اطلاعات واصله از اقتصاد کلان و زیرساخت‌های کلان صنعتی (مانند برق و گاز و گازوییل و آب)، با تورم حدود ۳۵ تا ۴۵ درصدی روبه‌رو هستیم. به‌هرحال امیدوارم همین آخر سالی کارآفرینان این صنعت بتوانند حقوق و عیدی کارگران کارخانجات تحت امر خود را به‌موقع پرداخت کنند که آنها هم نوروز امسال را در کنار خانواده‌هایشان به شادی آغاز کنند.