امروز موضوع فرار نخبگان از کشور بر کسی پوشیده نیست و آن‌قدر موضوع عادی‌شده که اصولا برای مسئولان دیگر مهم نیست. البته شاید علت اصلی این اهمیت ندادن و مهاجرت‌های گسترده، یکی باشد؛ اوضاع خراب اقتصادی و ناامیدی از آینده. شخصا به‌عنوان کسی که عمری است برای اعتلای صنعت تلاش می‌کند، دوست ندارم از ناامیدی حرف بزنم.

اما اگر دائم چشم‌ها را روی ناکارآمدی‌ها و اشتباهات ببندیم، چه موقع قرار است مسیر را اصلاح کنیم؟ بنابراین می‌خواهم از یک خطر بزرگ‌تر که به‌زودی ما را فرامی‌گیرد، برای‌تان بگویم. البته با آرزوی اینکه این پیش‌بینی من موردتوجه مسئولان و مردم قرار بگیرد و با تلاش و تغییر سیاست‌ها، این پیش‌بینی بد، غلط از آب در آید.

چند سالی است اوضاع اقتصاد ما، اصلا خوب نیست. رشد نزدیک صفر و حتی زیرصفر مشخصه دهه گذشته بود و در ابتدای قرن جدید هم فعلا تا اینجا که خیلی بد گذشته و فقط وعده‌وعید شنیده‌ و نمایش دیده‌ایم. از ادامه تورم وحشتناک هم می‌گذریم. در حال‌حاضر در میان تمام کسب‌وکارها و صنایع، به‌نظرم وضعیت صنعت خودرو از همه بدتر باشد. اوضاع اقتصادی برای همه خراب است. کمتر کسب‌وکار و صنعتی مانند ایران‌خودرو و سایپا، تحت قیمت‌گذاری دستوری به این روز افتاده است؛ بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان زیان رسمی و افزون بر ۱۷۰ هزار میلیارد تومان بدهی معوق. کمتر صنعتی است که در ۴ سال گذشته این تعداد تغییر مدیریتی به‌خود دیده باشد. همچنین کمتر صنعتی است که در این اوضاع‌واحوال تحریمی، استانداردهایش بالا رفته باشد. از همه بدتر این است که این صنعت امروز به‌عنوان نماد عقب‌ماندگی در کلام مسئولان تبدیل شده و مسئولان تولیدات آن را ارابه مرگ و نکبت ملی می‌نامند.

در این ۴ سال با اعمال تحریم‌های سری جدید، به‌علت کمبود بودجه و لزوم ارتقای محصولات و توان تولید، اکثرا در دو نوبت در حال کار بوده‌اند، زحمات زیادی کشیده‌ و نتایج کمی دیده‌اند. در این دو سال، چند میز داخلی‌سازی برگزار شد؟ امسال هم که راه‌به‌راه نمایشگاه برگزار و متخصصان و دانشمندان را برای نمایش به صف می‌کنند. البته با همه این سختی‌ها در ۴ سال گذشته با همین نمایش‌ها و بعضا حرکت‌های اصیل، تعداد زیادی نخبه و محقق، جذب صنعت و مراکز تحقیقاتی و صنعتی مرتبط شدند.

اما چند اتفاق جدید در حال وقوع است که چالش‌های نخبگان، پژوهشگران و متخصصان را بیشتر می‌کند. اولا وزارت صنعت، معدن و تجارت در رفتاری کاملا خزنده، به‌دنبال افزایش تولید CKD و همچنین واردات قطعات ساخت داخل به بهانه گران بودن آنهاست. به‌عبارتی صنعت از دو طرف تحت‌فشار شدید رقابتی مضاعف قرار گرفته است. وزارتخانه به همین بسنده نکرده و تمام هم‌وغم خود را گذاشته تا واردات خودرو انجام شود. البته آنها به همین هم راضی نیستند و در حالی که دولت برای گرفتن و افزایش انواع مالیات، عوارض و بیمه، عزم خود را جزم کرده و در حال اصلاح قیمت‌های انرژی و آب و همچنین افزایش موثر تعرفه‌ها از صنعت است، آماده می‌شوند تعرفه واردات خودرو کامل را به‌شدت پایین بیاورند. البته از مشکل قطعی برق و مشکلات گاز در زمستان که نیازی نیست بگویم.

حالا همه این مشکلات را بگذارید کنار بیماری هلندی که در حال اوج‌گیری مجدد است. مسئولان در حال آماده شدن برای توافقات برجامی جدید هستند. آنها می‌دانند در بهترین شرایط هم این توافق جدید، حداکثر ۲ سال دوام می‌آورد و مطمئنا هیچ سرمایه‌گذار خارجی برای یک سرمایه‌گذاری جدی و بلندمدت وارد ایران نخواهد شد. از سوی دیگر، درحال‌حاضر دنیا به نفت و گاز ایران احتیاج دارد. پس چه با برجام و چه بدون آن، صادرات انرژی کشور بالا می‌رود؛ کما اینکه در این مدت بالا رفته است. اما از آن‌سو، با این بحران‌های اقتصادی حاکم بر جهان، کشورها صنعتی آمادگی ندارند در تکمیل زنجیره تحقیق و توسعه و تولید قطعات «های‌تک» به ما کمک کنند. برعکس آنها آماده هستند تا جایی‌که می‌توانیم از آنها کالاهای مصرفی مانند لوازم‌خانگی و خودرو بخریم. بدین‌ترتیب اگر برجام هم درست شود، همزمان می‌شود با کاهش نرخ ارز و بازشدن مرزهای واردات. نتیجه چه می‌شود؟ عود کردن بیماری هلندی.

اما این موضوع چه ربطی به سوژه این نوشتار دارد؟ وقتی درآمد نفتی بالا می‌رود و بیماری هلندی عود می‌کند، تحقیقات، فقط هزینه است. این در حالی است که در چنین شرایطی، صنعت دیگر نیاز به تحقیق و توسعه ندارد. خارجی‌ها نیاز صنعت را به‌صورت CKD و CBU عرضه می‌کنند. حتی قطعه‌سازان هم تنها با واردات قطعات نیمه‌آماده، امکان رقابت خواهند داشت. پس کلا موجی از کاهش هزینه‌های توسعه‌ای و تحقیقاتی شکل می‌گیرد.

بماند که این وسط قطعه‌سازانی هم که سال‌ها برای تولید داخلی تلاش کرده‌ و جلوی واردات ایستاده‌اند، به سمت ورشکستگی می‌روند. اما از آن‌سو، فضا برای مهاجرت، نه‌تنها نخبگان علمی و فنی باز است، بلکه فضای جدیدی برای مهاجرت کارآفرینان و مدیران موفق فراهم می‌شود. همین کشور امارات را ببینید چگونه برای پذیرایی از این متخصصان آماده می‌شود. ترکیه هم که به‌طور سنتی به‌دنبال چنین کاری است. از آلمان و فرانسه و دیگر کشورهای اروپایی که به‌تازگی دچار کمبود متخصص شده‌اند،

می‌گذریم.

پس اگر این سیاست‌ها ادامه یابد و همزمان شود با برجام جدید، قطعا موج جدیدی از مهاجرت نخبگان، آن هم از نوع دسته‌جمعی آغاز خواهد شد. امیدوارم مسئولان در این سال که نامش با تولید دانش‌بنیان و اشتغالزا، مزین شده، این هشدار را جدی بگیرند و فکری به حال این اوضاع نابسامان بکنند. البته امیدوارم به‌جای پشتیبانی از نخبگان و حل مسائل اساسی در زیست‌بوم نوآوری و خلاقیت و توسعه، مانع‌تراشی برای خروج را در برنامه‌ها نگذارند که قطعا نتیجه معکوس برای کشور خواهد داشت.