سهم ایران در صادرات صنایع‌دستی جهان
عاطفه خسروی- مدیرمسئول
براساس تعریف یونسکو عنوان صنایع دستی به محصولاتی اطلاق می شود که توسط هنرمند صنعتگر کاملا با دست یا با کمک ابزار ساده یا مکانیکی تولید می شود؛ مشروط بر آنکه سهم دستان هنرمند از سهم ابزار کمکی کمتر نباشد. آبراهام پوپ، تاریخ نویس امریکایی درباره صنایع دستی ایران می گوید: صنایع دستی ایران، هنرمندانه خلق شده اند و هر یک از آنها پیام آور عقیده ها، سلیقه ها، روش های زندگی و شخصیت نیاکان مردم این کشور است. صنایع دستی، زبان گویا و روشن تاریخ، تمدن، هویت و هنر ایرانی هاست. باتوجه به دو تعریف یادشده می توان به اهمیت صنایع دستی در اقتصاد و فرهنگ کشورها پی برد. در حقیقت صنایع دستی بخشی از فرهنگ و تاریخ هر سرزمینی تلقی می شود، زیرا این هنر نسل به نسل چرخیده و به نسل های بعدی منتقل می شود. اهمیت صنایع دستی آنجا بیشتر می شود که به جایگاه ارزآوری این هنر-صنعت در اقتصاد کشورهای جهان پی ببریم. از جمله مشخصات کشورهای در حال توسعه، اقتصاد تک محصولی و اتکا به یک یا چند قلم محدود کالاهای صادراتی است.
این کشورها معمولا صادرکننده مواد خام نظیر نفت، گاز، پنبه، قهوه، مس، کنف و نظایر آن هستند. در سال های اخیر صنایع دستی در صدر فهرست کالاهای صادراتی بسیاری از کشورها قرار گرفته اند که هند، پاکستان، تایلند، چین و مکزیک را می توان از جمله این کشورها نام برد. صنایع دستی چین مانند بسیاری دیگر از تولیدات این کشور، بازارهای جهانی را قبضه کرده و حتی گاهی در کشور خودمان نیز با صنایع دستی ایرانی که ازسوی چینی ها کپی سازی شده، مواجه می شویم. اما هنوز هم برخی از صنایع دستی ایران مانند سفال های لالجین همدان، محصولات قلم زنی و خاتم کاری اصفهان، چاقو و ظروف مسی زنجان، معرق، سوزن دوزی، سرمه دوزی، منبت، میناکاری، فیروزه کوبی، ملیله کاری، انواع بافت ها و... تجلی فرهنگ این مرزوبوم هستند. با این همه برآوردها سهم صنایع دستی در درآمد ملی ایران را تنها حدود ۵ درصد نشان می دهند.
صنایع دستی «هنر_صنعتی» است که نه تنها واجد ارزش های فرهنگی و هنری است، بلکه جایگاه والای اقتصادی و اجتماعی و در نهایت بازرگانی دارد و در صورت تحقق جایگاه واقعی می تواند به ابزاری برای تامین درآمد ارزی بدل شود. اما استفاده از مزیت های اقتصادی صنایع دستی مانند هر محصول صادراتی دیگری نیازمند بازاریابی و بازارسازی تولیدات است که به نظر می رسد ایران موفقیت چندانی در این حوزه نداشته است. نکته بسیار مهمی که اغلب کشورهای پیشرفته برای بهبود وضعیت تولید و صادرات صنایع دستی به آن توجه می کنند، آشنایی با سلایق مصرف کنندگان جهانی و البته استفاده از تکنولوژی های جدید برای تولید این محصولات است. این دقیقا اقدامی است که کشورهایی نظیر هند و چین را از رقبای خود متمایز می کند. به گفته کارشناسان، ایران از نظر تولید و تنوع صنایع دستی در دنیا پس از چین و هند، مقام سوم را دارد، اما جایگاه ایران از نظر تولید و صادرات صنایع دستی با ظرفیت های موجود همخوانی ندارد. این موضوع نشان می دهد کشور ما از نظر تجارت صنایع دستی با مشکلات بسیاری دست وپنجه نرم می کند. براساس گزارشی از Globe News Wire ، ارزش بازار جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۴۶۶ هزار و ۷۲۰ میلیون دلار رسید و انتظار می رود تا پایان سال ۲۰۲۷ ، ارزش این بازار در جهان، به ۸۴۷ هزار و ۷۳۰ میلیون دلار برسد. با این حال براساس آخرین سالنامه آماری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، در سال ۱۳۹۹ میزان صادرات صنایع دستی ایران، بیش از ۳۲۲ میلیون دلار بوده؛ رقمی که برای سال ۱۳۹۸ ، حدود ۲۵۵ میلیون دلار ثبت شده است. هرچند بسیاری از کارشناسان این آمار را واقعی نمی دانند و معتقدند در این آمارها صادرات مبل و کالاهایی نظیر آن نیز گنجانده می شود.
اما موضوع به همین جا هم ختم نمی شود؛ مسئله مهم تر آن است که کشورهایی که بر صادرات و فروش صنایع دستی خود تمرکز کرده اند، از انجام اقداماتی برای رشد گردشگری بین المللی و حتی داخلی غافل نمی شوند. به عنوان مثال، دولت ژاپن کمپین های گردشگری متعددی را برای رشد گردشگری خود راه اندازی کرده است. این کشور به طور هوشمندانه ای می داند که افزایش تعداد گردشگران منجر به افزایش فروش اقلام صنایع دستی ژاپن نیز می شود، به همین دلیل است که با رشد گردشگری ژاپن، تقاضا برای کالاهای فرهنگی، صنایع دستی و هنرهای بومی افزایش یافته است.
در سال های گذشته نیز با ظهور خرده فروشی های آنلاین و گسترش کانال های مختلف تجارت الکترونیک و کسب وکار آنلاین، دسترسی به صنایع دستی برای مصرف کنندگان سراسر جهان راحت تر شده و این امر فروش و صادرات کالاهای صنایع دستی را در دنیا افزایش داده است. جدا از تمام موارد یاد شده، صنعت رو به رشد گردشگری فرصت های گسترده ای را در اختیار صنعتگران و تولیدکنندگان صنایع دستی محلی قرار داده تا محصولات و کالاهایی را تولید و گردشگران بتوانند به عنوان سوغات آنها را خریداری کنند؛ بنابراین توجه و تمرکز بر این هنر-صنعت می تواند علاوه بر معرفی فرهنگ یک کشور، بخشی از بار ارزآوری را نیز متقبل شود. به راستی ایران باوجود ظرفیت های یادشده چقدر از این مزیت بهره می برد و در کجای جدول جهانی صادرات صنایع دستی قرار دارد؟
