ارتقای سطح بهره‌وری، کاهش هزینه و نرخ تمام‌شده و حصول ارزش‌افزوده نهایی از جمله مزایای بی‌بدیل همگامی با انقلاب دیجیتال و بهره‌مندی از فناوری نوین اطلاعات است. این مفهوم که با عنوان کلی «هوشمندسازی» از آن یاد می‌شود، چشم‌انداز نهایی بسیاری از سیاست‌گذاری‌های بخش معدن کشور است و از این‌رو به یکی از پربسامدترین عبارت‌ها در حوزه معدن تبدیل شده است.

هرچند قریب به اتفاق فعالان و صاحب‌نظران این حوزه بر لزوم هوشمندسازی تاکید دارند، اما هنوز تعریف روشن و واحدی که به تایید متخصصان این حوزه رسیده باشد، در دسترس نیست. از سوی دیگر نمی‌دانیم زیرساخت موردنیاز برای حصول به نتیجه کدام است و در نهایت چگونه باید از آن به بهترین نحو حفاظت و حراست کرد. این پرسش‌ها محور گزارش امروز است و صمت نظر 2 تن از کارشناس معدن را در این‌باره جویا شده است.

کاهش هزینه، افزایش بهره‌وری

انوشیروان دلیریان- کارشناس و فعال معدن: فرآیند هوشمندسازی فعالیت‌های معدنی به عملیاتی اطلاق می‌شود که طی آن متخصصان و مهندسان این رشته براساس نیاز معادن و با بهره‌برداری از دانش و فناوری‌های نوین، ابزار و امکاناتی را تعبیه و طراحی کنند که از یک‌طرف باعث کاهش مشکلات و هزینه‌های معدنکاری شود و از طرف دیگر افزایش بهره‌وری، امنیت و سرعت‌عمل را در پی آورد و این فرآیند با نام کلی هوشمندسازی شناخته می‌شود.

در حال ‌حاضر در دوره انقلاب صنعتی چهارم به‌سر می‌بریم و تمامی صنایع ـ از جمله معدن و صنایع معدنی ـ تحت‌تاثیر این موج چهارم قرار گرفته‌اند. به‌عبارت دیگر، با گسترش دنیای مجازی و رشد هوش مصنوعی تمامی صنایع به‌سمت‌وسویی حرکت کرده‌اند که سازکارهای کلیدی درگیر در عملیات خود را به فناوری‌های نوین مجهز کنند.

معدن هم به‌شدت درگیر این دوره تحول است و امروزه می‌توانیم در جای جای بخش معدن ـ از اکتشاف گرفته تا بهره‌برداری و استخراج تا کانه‌آرایی و فرآوری ـ از فناوری‌های نوین و هوشمند بهره ببریم، حتی می‌توان گفت که فرآیند هوشمندسازی، منابع انسانی را هم تحت‌تاثیر قرار داده است و نحوه ارتباط و تعامل این بخش را هم به‌طورکلی دگرگون کرده است.

حرکت از معدنکاری سنتی به صنعتی

مهم‌ترین زیرساخت هوشمندسازی، فراهم شدن بستر مناسب اینترنت و فناوری اطلاعات است. نکته مهم دیگر که نباید از آن غفلت کرد، فرهنگ‌سازی منابع انسانی در سطوح مختلف است. اهمیت این موضوع از آنجا ناشی شده که ایران کشوری در حال توسعه و گذار از دوره معدنکاری سنتی به‌سمت معدنکاری مدرن است. محافظه‌کاری نیروی انسانی درگیر با بخش‌های مختلف در زمینه پذیرش روش‌های جدید و به‌روز، پاشنه‌آشیل فرآیند هوشمندسازی و استفاده از دانش و فناوری در بخش معدن است که با فرهنگ‌سازی و ایجاد بستر آموزشی مناسب می‌توانیم این مشکل را برطرف کنیم. یکی دیگر از مسائل زیرساختی که باید موردتوجه قرار گیرد، توازن توسعه صنعتی ما با بخش معدنی است که در حال ‌حاضر باید اعتراف کنیم به‌صورت معکوس است.

به‌عبارت دیگر، معادن بزرگ ما به‌واسطه ذات و شرایط خود به‌طورعموم در نقاط بیابانی و به دور از شهرها هستند و در زمینه امکانات مرتبط با هوشمندسازی، محدودیت‌های فراوانی دارند. در این شرایط به‌عنوان نمونه برای دسترسی به اینترنت با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند که می‌تواند مانعی مهم برای توسعه هوشمندسازی معادن به‌شمار رود. به‌طورخلاصه بستر مناسب برای بهره‌برداری از اینترنت و آی‌تی، فرهنگ‌سازی منابع انسانی و موضوع سوم، ایجاد توسعه متوازن صنعتی و معدنی از عمده‌ترین زیرساخت‌های موردنیاز برای فرآیند هوشمندسازی است.

در حال‌ حاضر ما در هر 3 زمینه دچار مشکل هستیم و هم در بخش سخت‌افزاری و هم نرم‌افزاری ـ در زمینه اینترنت و آی‌تی ـ دچار نقصان هستیم. به‌علاوه اینکه منابع انسانی نیاز به فرهنگ‌سازی و آموزش دارند که در شرایط فعلی نمی‌توان گفت نشدنی است، اما نه در اشل و مقیاس دیگر نقاط دنیا. بنابراین اگر هدف این است که کشوری پیشرو در زمینه معدن باشیم، باید در سال‌های پیش‌رو سرمایه‌گذاری بیشتری در این حوزه انجام دهیم و با شتاب در این زمینه‌ها پیش برویم.

با این همه تحریم‌ها و نبود ارتباط بین بخش معدن و صنایع معدنی کشور ما با کشورهای صاحب‌نام در زمینه معدنکاری نوین ـ هوشمندسازی هم زیرمجموعه آن است ـ می‌تواند ضربه جبران‌ناپذیری به بدنه بخش معدنی ما وارد کند.

صرفه به مقیاس

باتوجه به تمام موارد یادشده، هوشمندسازی در معادن موضوع جدیدی است و در عمل مانند هر تحول جدید دیگری هزینه‌های گزافی خواهد داشت. همین موضوع سبب شده است که از محدوده اولویت‌های معادن کوچک و متوسط خارج شود. این اتفاقی است که در بسیاری از کشورهای معدن‌خیز دنیا هم به‌چشم می‌خورد و بیشتر در معادن بزرگ به‌اجرا درآمده است.

در اقتصاد اصلی داریم باعنوان «صرفه به مقیاس». معادن بزرگ چون توانایی و انعطاف‌پذیری قابل‌توجهی نسبت به میزان تولید خود دارند، می‌توانند هزینه‌های عملیاتی خود را سرشکن کنند، اما چون معادن کوچک و متوسط در این زمینه محدودیت دارند و از توانایی بالایی در زمینه تغییرات برخوردار نیستند، نمی‌توانند هزینه‌ها را پوشش دهند، بنابراین رفتن به‌سوی تغییرات کاری غیرضروری به‌شمار می‌رود، از این‌رو در کشورهای صاحب‌نام معدنی هم استقبال چندانی از این تغییرات به‌چشم نمی‌خورد، اما با گذشت زمان و به‌دست آمدن تجربیات بیشتر و تولید تجهیزات ارزان‌قیمت، معادن متوسط و کوچک هم می‌توانند به این جریان بپیوندند.

این اتفاق ناگزیر و حتمی است، زیرا با رفتن به سوی آینده در عمل مسئولیت‌ها از دوش انسان برداشته و به هوش مصنوعی واگذار می‌شود. ریسک را کاهش می‌دهد، اعتماد، دقت و امنیت را بالا می‌برد و تمام این موارد در صنعت و معدن بسیار پراهمیت است.

تدابیر حفاظتی

هوشمندسازی یعنی استفاده از فرآیندهای دیجیتالی. دیجیتال به معنی عدد است؛ به‌عبارت دیگر، یعنی تبدیل هر فرآیند کیفی را به کمی. این موضوع به‌قدری مهم و حیاتی است که قرار است دانستن و تحلیل این اعداد مبنای تصمیم‌گیری قرار گیرد و اگر از این اطلاعات درست حفاظت نشود، بدنه صنعت کشور دچار نقصان می‌شود. پس به‌طورقطع یکی از دغدغه‌های فرآیند هوشمندسازی بحث تامین امنیت شبکه است. باتوجه به اینکه امروزه همه‌چیز به‌صورت مجازی درآمده است، از جمله مفهوم هوش، دیگر جنگ‌ها هم به‌صورت سنتی و قدیمی کمتر اتفاق می‌افتد و از عصر حاضر به بعد جنگ‌ها به‌صورت جنگ سایبری است. در هفته گذشته هم رسانه‌ها اعلام کردند فولاد مبارکه گرفتار سنگین‌ترین حملات سایبری شد که اگر متخصصان هوشمندانه عمل نمی‌کردند، بخش تولید ورق گرم این کارخانه دچار مشکل می‌شد، بنابراین باید گفت ما در فرآیند مدرنیزه کردن معدن باید برای تمامی مسائل این بخش به‌صورت همزمان و موازی برنامه‌ریزی کنیم.

به‌عبارت بهتر، اگر قرار است معادن بزرگ‌مان را در مسیر هوشمندسازی سوق دهیم، باید موضوع امنیت شبکه، زیرساخت، سرعت اینترنت و دیگر وجوه این فرآیند را همزمان تقویت کنیم و ارتقا دهیم.

اگر بخواهیم در یک بخش توسعه پیدا کنیم و بعد به سراغ بخش بعدی برویم، دچار آسیب خواهیم شد و به قول معروف مانند آن است که گوشت را جلوی گربه گذاشته باشیم.

آغاز و پایان هوشمندسازی

احسان پیری ـ مدیرمسئول ماهنامه توسعه معادن و فعال معدن: هوشمندسازی در کل زنجیره معدن، از زمانی که با یک زمین بکر مواجهیم تا زمانی که ماده معدنی فرآوری می‌شود و به‌عنوان مواد اولیه در صنایع دیگر به‌کار می‌رود یا به‌عنوان محصول به بازار عرضه می‌شود، نقش بسیار پررنگی در تمام بخش‌های یادشده دارد.

برای متوسط‌ها و کوچک‌مقیاس‌ها

باتوجه به سرعت رو به رشد کشورهای معدن‌خیز در حوزه هوشمندسازی معادن و برای اینکه بتوانیم مزیت رقابتی در حوزه معدن با کشورهای توسعه‌یافته داشته باشیم، باید هوشمندسازی در حوزه معادن اتفاق بیفتد، به‌ویژه در معادن کوچک و متوسط‌ مقیاس.

بسیاری از کارشناسان بر هوشمندسازی در این 2 بخش معادن کوچک‌مقیاس و متوسط تاکید دارند، چرا که شاید اجرای این فرآیند در معادن بزرگ مقیاس راحت‌تر از کوچک‌مقیاس‌ها است.

بسیاری معتقدند شاید هزینه کردن در حوزه هوشمندسازی این معادن زیاد دشوار نباشد، اما برای معادن کوچک و متوسط خواه و ناخواه این هزینه سنگین خواهد بود.

برای رفع این مشکل نیز راه‌حل این است که اطلاع‌رسانی درستی انجام شود و مشکلات، محدودیت‌ها و نیازهای معادن کوچک و متوسط را به‌درستی به شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ منتقل کنیم.

در این صورت، دانش‌بنیان‌ها به‌راحتی می‌توانند پلتفرم‌های مناسب با نیازهای معادن کوچک‌مقیاس و متوسط را پیاده‌سازی کرده و بدون شک این فرآیند بسیار راهبردی و کاربردی خواهد بود تا اینکه تلاش کنیم مدل‌های جهانی طراحی‌شده برای معادن بزرگ را در ایران پیاده کنیم.

این روند خواه‌ناخواه هزینه بسیار بالایی برای معدنداران ایجاد کرده و ممکن است تطابق لازم با ماشین‌آلات، دستگاه‌ها و مدل‌های استخراجی کشور ما را نیز نداشته باشند. در این صورت هوشمندسازی باعث ایجاد هزینه‌های بسیار بیهوده‌ای خواهد شد.

بنابراین برای اجرای الگوهای هوشمندسازی معادن، این قسمت به‌طورکامل باید بومی‌سازی شده و جوان‌ها و متخصصان کشور خودمان باید در این حوزه فعالیت کنند و در هوشمندسازی به‌نظرم می‌توانند نقش پررنگی داشته باشند.

مترقی، ‌به‌روز، انعطاف‌پذیر

امیدوارم در قوانین و لوایح دولتی و در اصلاحاتی که مجلس قرار است، اعمال کند، امور مربوطه به بخش معدن واگذار شود. برای موفقیت در این مسیر باید نگاهی به کشورهای توسعه‌یافته داشته باشیم و چرخ را از نو ابداع نکنیم.

به‌عبارت دیگر، در عبور راحت‌تر از این مسیر دوباره با مشکلات عدیده برخورد نکنیم و در اجرای قوانین با انعطاف‌پذیری بالاتر برخورد کنیم.

سخن پایانی

هوشمندسازی معادن فرآیندی است که طی آن متخصصان معدن بنا بر نیازهای معادن، ابزار و امکاناتی را تعبیه، طراحی و اجرا می‌کنند که این امکانات موجب کاهش مشکلات و هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری، امنیت و سرعت در کار می‌شوند. در این میان، هوشمندسازی معادن هنوز به‌صورت کامل فراگیر در سرتاسر دنیا به‌اجرا در نیامده است.

نیاز بازار بین‌المللی به معدنکاری هوشمند و سریع و ایمن روزبه‌روز بیشتر می‌شود؛ به‌طوری که اگر در این مسیر نتوان همگام و همسو با رشد صنعتی شد، دیگر جایی برای رقابت با سایر معدنکاران در سطح بین‌المللی وجود نخواهد داشت، بنابراین بسترسازی برای هوشمندسازی معادن امری منطقی و بدیهی است. بدون شک ارائه راهکارهای مدیریتی در هوشمندسازی معادن نیاز به دانش و مهارت‌های تخصصی دارد. تصمیم‌های مدیریتی موفق تنها در صورتی امکان‌پذیر است که اشراف کامل به بسترهای موردنیاز هوشمندسازی داشته باشیم.

وضع و تدوین هرچه بهتر مقررات و قوانین صحیح و کارآ و سیاست‌های قابل‌اجرا، نقش بسزا و راهگشایی در راستای هوشمندسازی معادن می‌تواند داشته باشد. به‌علاوه اینکه اگرچه در ایران شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپی معدنی و اکتشافی شکل گرفته‌اند و در حال‌ توسعه دانش، زیرساخت و پکیج‌های خدماتی موردنیاز معدنکاران هستند، اما به‌باور برخی فعالان این حوزه، ما همچنان به‌دلیل تحریم‌ها در برخی شاخه‌ها با فناوری‌های روز جهان فاصله داریم.