در هاله‌ای از دود و ابهام
باوجوداینکه زغال‌سنگ یکی از آلاینده‌ترین انواع سوخت‌های فسیلی به‌شمار می‌رود، هنوز یکی از تولیدات عمده کشورهایی مانند روسیه، امریکا، اوکراین، هند، چین و افریقای‌جنوبی است و در کشورهای بسیاری همچنان موردمصرف قرار می‌گیرد و چندی است که بازار این ماده معدنی در اروپا هم، که از تبعات بحران انرژی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین رنج می‌برد، رونق گرفته است.
به‌عنوان‌مثال، به‌تازگی «دیلی‌تلگراف» گزارش داد که با آغاز موج گرمای هوا و افزایش مصرف برق، دولت انگلیس به سوزاندن زغال‌سنگ متوسل شده و نیروگاه زغال‌سنگ یونیپر در منطقه ناتینگهام‌شایر برای نخستین‌بار در روز دوشنبه شروع به تولید برق کرده است. در حالی که انگلیس برای تامین برق موردنیاز خود از انرژی خورشیدی هم کمک می‌گیرد، اما در گزارش فوق به این نکته اشاره شده است که پنل‌های خورشیدی در دمای ۲۵ درجه سانتیگراد عملکرد مطلوبی دارند، اما به‌ازای هر درجه افزایش دما، راندمان آنها نیم درصد کاهش پیدا می‌کند. در گفت‌وگوی امروز صمت به موضوع سرنوشت زغال‌سنگ و چالش‌های استفاده از آن پرداختیم و از سعید صمدی، دبیر انجمن زغال‌سنگ پرسیدیم که آینده زغال‌سنگ در ایران و جهان را چگونه می‌بیند.
انعطاف اروپا در مصرف زغال‌سنگ
رسانه‌ها هفته گذشته اعلام کردند که سوئد، رئیس دوره‌ای اتحادیه اروپا پیشنهاد داده است که پرداخت یارانه مکانیزم ظرفیت برای نیروگاه‌های زغال‌سوز را تمدید کنند تا ظرفیت تولید برق کافی برای اجتناب از خاموشی کاهش پیدا نکند. مکانیزم ظرفیت که پیش از جولای سال ۲۰۱۹ اتخاذ شده است، می‌تواند محدودیت دیاکسیدکربن را که اتحادیه اروپا معمولا برای چنین طرح‌هایی اعمال می‌کند، دور بزند و به نیروگاه‌های زغال‌سوز امکان فعالیت بدهد. براین‌اساس، این پیشنهاد که هفته گذشته موردحمایت اکثریت اعضای اتحادیه اروپا قرار گرفته است، لهستان می‌تواند طرح حمایتی خود از نیروگاه‌های زغال‌سوز را فراتر از سال ۲۰۲۵ تمدید کند. بعضی از کشورهای اتحادیه اروپا می‌گویند که در سرعت حذف زغال‌سنگ و حمایت از صنایع جدید در جوامعی که مدت‌ها است به مشاغل بخش زغال‌سنگ متکی بوده‌اند، باید انعطاف به خرج داد. لهستان حدود ۷۰ درصد برق موردنیاز خود را با استفاده از زغال‌سنگ تامین می‌کند.
آیا جهان می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ کربن ناشی از فعالیت‌های تولیدی و صنعتی خود را به صفر برساند؟
درحال‌حاضر و باوجود تفاهمنامه‌های کاهش کربن، نزدیک ۵۰ درصد از انرژی جهان از طریق زغال‌سنگ تامین می‌شود و به‌دلیل اینکه سوختی به نسبت ارزان است و نرخ پایینی دارد. همین‌طور ۶۰ درصد برق دنیا از طریق این سوخت تامین می‌شود.
به‌تازگی سازمان آژانس بین‌المللی انرژی مطالعاتی درباره مصرف زغال‌سنگ در جهان انجام داده است و براساس پیش‌بینی‌های این مطالعه، باوجود معاهده‌های زیست‌محیطی مطرح‌شده، تا سال ۲۰۵۰ مصرف زغال‌سنگ در دنیا کمابیش با همین نرخ ادامه پیدا خواهد کرد. مهم‌ترین دلیل این است که زغال‌سنگ، به‌نسبت سایر منابع انرژی مثل نفت، گاز، انرژی‌های هسته‌ای، پاک و... بسیار ارزان‌تر است. از طرف دیگر، باتوجه به نیاز روزافزون کشورهای در حال توسعه به انرژی که برای تداوم رشد و توسعه آنها حیاتی است، تمایل به استفاده از انرژی‌های ارزان‌قیمت‌تر بیشتر خواهد شد. بنابراین، به‌نظر نمی‌رسد که مصرف زغال‌سنگ در آینده نزدیک در دنیا کاهش پیدا کند.
براساس آمار در حدود سالانه ۸ میلیارد تن زغال‌سنگ در دنیا تولید و مصرف می‌شود که از این میان، ۳.۵ میلیارد تن مربوط به چین، ۱.۲ میلیارد تن مربوط به امریکا و مابقی در سایر کشورها تولید و مصرف می‌شود. نکته قابل‌توجه دیگر این است که در معاهده اقلیمی پاریس تاکید شده که باید از شدت مصرف انرژی در جهان کاسته شود تا از نیاز به سوزاندن سوخت فسیلی کاسته شود. انرژی فسیلی تنها زغال‌سنگ نیست و نفت و گاز هم جزو همین مجموعه هستند و این دو نوع سوخت هم در گرمایش زمین تاثیرگذار است. در همه انواع سوخت‌های فسیلی برای آزاد شدن انرژی باید فرآیند اکسیداسیون صورت گیرد که در این فرآیند ۲ عنصر اکسیژن با یک کربن ترکیب می‌شود و گاز دیاکسیدکربن متصاعد خواهد شد. پس اینکه این کربن از گاز متصاعد می‌شود یا از نفت یا سوختی دیگر تفاوت چندانی ندارد.
بنابراین، این روند ادامه خواهد داشت. علاوه بر این، باید بدانیم باوجوداینکه ایران کشوری صنعتی نیست و انرژی هم در کشور یارانه بالایی دارد و مصرف آن‌هم بی‌رویه است، بااین‌حال در تولید گازکربنیک رتبه بسیار ناامیدکننده‌ای داریم. علت این میزان آلایندگی کربنی، استفاده بی‌حساب از گاز است. در کشور ما کمابیش روزی ۶۰۰ میلیون مترمکعب گاز مصرف
می‌شود.
با تداوم درگیری نظامی میان اوکراین و روسیه، به‌نظر می‌رسد اروپا ناچار است همچنان برای تامین انرژی موردنیاز خود روی زغال‌سنگ حساب ویژه باز کند، نظر شما در این‌باره چیست؟
در بحران کمبود انرژی که سال گذشته بر اثر درگیری نظامی میان روسیه و اوکراین رخ داد، اروپا ابتدا با دچار مشکل شد، اما توانست به هر طریقی زمستان خود را از سر بگذراند و با سبدی از انرژی‌های گوناگون از جمله زغال‌سنگ و واردات گاز مایع از قطر و امریکا نیاز خود را برطرف کند، اما براساس پیش‌بینی‌هایی که انجام گرفته است تا زمانی که انتقال گاز روسیه امکان‌پذیر نباشد، چالش تامین انرژی در قاره سبز ادامه خواهد داشت. بنابراین، اروپایی‌ها ناچار هستند که برای تولید برق در برخی نیروگاه‌های خود از زغال‌سنگ استفاده کنند. البته امسال باتوجه به آگاهی و آمادگی‌های قبلی شرایط مانند سال گذشته بحرانی نیست و تولید زغال‌سنگ نسبت به سال گذشته کمی بالاتر رفته و همزمان نرخ جهانی آن متعادل‌تر شده است.
باوجود ایران مقادیر قابل‌توجهی زغال‌سنگ در اختیار دارد، اما همچنان واردات این محصول به کشور ادامه دارد، به‌نظر شما با ادامه این روند آینده تولید زغال‌سنگ در کشور به کجا می‌رسد؟
کشور ما حدود ۱۴ میلیارد تن ذخیره زمین‌شناسی زغال‌سنگ دارد و این کانی جزو معدود مواردی است که احتیاج به اکتشاف هم ندارد. به‌عبارت‌دیگر، باتوجه به اکتشافات صورت‌گرفته و میزان تولید فعلی، حداقل ایران به‌اندازه ۲۰۰ سال ذخیره زغال‌سنگ دارد، اما چرا باوجود این همه منابع و ذخایر، باز هم جزو واردکنندگان زغال‌سنگ هستیم، در پاسخ باید گفت متاسفانه زغال‌سنگ در کشور ما از یک‌طرف با قیمتی تکلیفی و از طرف دیگر، با انحصار مصرف‌کننده روبه‌رو و این ۲ عامل در کنار هم موجب شده که نرخ این ماده در کشور ما واقعی نباشد. این مسئله موجب شده است که برخی معادن زغال‌سنگ امکان ادامه فعالیت و تولید را نداشته باشند و برخی پروژه‌های جدید هم که قرار بود در زمینه بهره‌برداری زغال‌سنگ فعال شود، به‌دلیل اینکه صرفه اقتصادی ندارد، متوقف شدند.
در کنار این مشکلات، برخی مصرف‌کنندگان داخلی این ماده، ازجمله فولادسازان، زغال‌سنگ موردنیاز خود را از خارج از کشور تهیه می‌کنند. از آنجایی که مهم‌ترین معیار در هزینه تولید فولاد، انرژی است، به‌طورسنتی در دنیا نرخ فولاد را براساس نرخ زغال‌سنگ تعیین می‌کنند. ۳۵ درصد هزینه‌های تولید فولاد، هزینه انرژی است، اما در ایران این رقم ۲۶.۵ درصد در نظر گرفته شده که به‌طورتکلیفی از سوی وزارت صمت ابلاغ شد و قرار بود موقتی باشد، اما در عمل این فرمول ماندگار شده و مهم‌ترین مشکل صنعت هم همین است، چرا که نرخ زغال‌سنگ باید درصد منطقی از نرخ شمش فولاد باشد، اما درحال‌حاضر نیست. سال گذشته حدود ۸۰۰ میلیون دلار زغال‌سنگ وارد کشور شد. نکته قابل‌توجه این است که زغال‌سنگ داخلی با نمونه وارداتی آن اختلاف نرخ بسیار زیادی دارد. به‌عبارت‌دیگر، سال گذشته نرخ تمام‌شده زغال‌سنگ خارجی که وارد ایران شد، حدود ۱۵ میلیون تومان بوده است، در حالی که زغال‌سنگ داخلی با قیمتی کمتر از ۴ میلیون تومان به‌فروش می‌رسد. البته ممکن است موضوع کیفیت مطرح شود، اما تفاوت کیفیت در نهایت ۳۰ درصد روی نرخ تاثیر دارد، نه حدود ۴۰۰ درصد. اگر نرخ زغال‌سنگ داخلی واقعی و باتوجه به هزینه‌های معادن اصلاح می‌شد، به‌طبع شرایط تولیدکننده و معدنچی ما این نبود و واردات هم تا این حد بالا نمی‌رفت.
چرا به‌جای مصرف تولید داخلی، زغال‌سنگ موردنیاز کارخانه‌ها از خارج کشور وارد می‌شود؟
این سوالی است که وزارت صمت باید به آن پاسخ دهد. سیاست‌هایی که درباره حمایت از تولید داخلی اعمال می‌شود، کاملا دوگانه است. برای مثال، از صنعت خودروسازی دفاع می‌شود و سال‌های زیادی است که به این منظور واردات خودرو را ممنوع کرده‌اند و برای واردات خودرو خارجی عوارض و تعرفه‌های بسیار بالایی در نظر گرفته شده است که در عمل، احتمال واردات نزدیک به صفر باشد. به‌همین‌ترتیب، وزارت صمت از تمام صنایع داخلی دفاع می‌کند، اما متاسفانه حمایتی از صنعت زغال‌سنگ صورت نمی‌گیرد و دلیل آن هم نامعلوم است. تا امروز جلسات متعددی هم برگزار کرده، اما به نتیجه‌ای نرسیده‌ایم. اگر که وزارت صمت این موضوع را موردتوجه قرار دهد، هم پروژه‌های فعلی به‌سامان می‌رسد و هم اشتغال ایجاد می‌شود. از سوی دیگر، واردات و خروج ارز از کشور کاهش پیدا می‌کند. خروج ۸۰۰ میلیون دلار ارز برای واردات زغال‌سنگ رقم قابل‌توجهی است و در این شرایط تحریم و مشکلات ارزی بهتر بود این مبلغ برای مصارف دیگری هزینه شود. اگر این عدد در معادن داخلی سرمایه‌گذاری می‌شد، حداقل تولید زغال‌سنگ خام کشور حدود ۲ میلیون تن افزایش پیدا می‌کرد.
مقاصد صادراتی زغال‌سنگ ایران چه کشورهایی است؟
درباره صادرات اول باید به این نکته توجه کرد که زغال‌سنگ کک‌شو اجازه صادرات ندارد. از این نوع زغال‌سنگ که آن را متالوژیک هم می‌نامند، برای تولید کک استفاده می‌شود که از اصلی‌ترین نهاده‌های تولید فولاد است. البته به‌صراحت جایی گفته نشده که صادرات این ماده ممنوع است، اما در عمل شرایطی ایجاد کرده‌اند که احتمال صادرات آن نزدیک به صفر است، اما برخی انواع زغال‌سنگ کشور که مصرف داخلی ندارد که عمدتا نیز زغال‌سنگ‌های حرارتی هستند، صادر می‌شوند. سال گذشته، حدود ۶۰۰ هزار تن زغال‌سنگ که مصرف داخلی نداشت، صادر شد و مهم‌ترین مقاصد صادراتی آن ترکیه، پاکستان و چین هستند.
باتوجه به اینکه مازوت، چند سالی است به سوخت رایج در زمستان‌ها تبدیل شده، پرسش اینجاست که میزان آلایندگی زغال‌سنگ بیشتر است یا مازوت؟
می‌توان گفت ما تنها کشوری در دنیا هستیم که نیروگاه زغال‌سوز نداریم و کل نیروگاه‌های ما گازی است و در زمستان که تامین گاز دچار مشکل می‌شود، مازوت را جایگزین آن می‌کنند که آلایندگی آن، به‌ویژه میزان بالای گوگرد، به‌مراتب بیش از زغال‌سنگ است. این در حالی است که امروزه قبل از اینکه زغال‌سنگ را مورداستفاده قرار دهند، آن را تبدیل به کک می‌کنند و در فرآیند کک‌سازی قطران این ماده از آن جدا می‌شود، زیرا این ماده هم موجب آلودگی هوا است و هم به‌خودی‌خود عنصر ارزشمندی به‌شمار می‌رود و مصارف متعددی دارد. روش کار به این صورت است که زغال‌سنگ را تا دمای ۴۰۰ درجه سانتیگراد حرارت می‌دهند تا تجزیه شود و مقداری ماده روغنی و گازی به‌جا می‌ماند. با افزایش دما به‌میزان یک تا ۲ درجه سانتیگراد در هر دقیقه، (تا دمای ۴۵ درجه سانتیگراد) بیشترین مقدار محصول از فرآیند تجزیه زغال‌سنگ به‌دست می‌آید که عمدتا شامل قطران است. همان‌طور که پیش‌ازاین هم اشاره شد، آلایندگی کک حاصل از این فرآیند بیشتر از دیگر سوخت‌های فسیلی مانند گاز و نفت نیست. علاوه بر این، میزان تولید گرمایش این سوخت‌ها تفاوت معنی‌داری با هم ندارد. اما مازوت یا نفت کوره یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت‌خام پس از نفتا، بنزین و نفت‌سفید به‌دست می‌آید و چون سیاه‌رنگ است به نام نفت‌سیاه نیز خوانده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین ماده سوختی با آلایندگی بسیار بالا است که علاوه بر دیاکسیدکربن، گوگرد هم آزاد می‌کند. بنابراین، چندین سال است که بسیاری از کشورها ورود کشتی‌هایی را که از سوخت مازوت استفاده می‌کنند، به بنادر خود ممنوع کرده‌اند، اما از آنجایی که پالایشگاه‌های نفتی ما فعال است و دولت مازاد تولید مازوت دارد؛ از این ماده برای تامین سوخت نیروگاه‌ها استفاده می‌کند.
یکی دیگر از عواملی که استفاده از این سوخت را برای مردم کشور زیانبارتر می‌کند، این است که نیروگاه‌های تولید برق معمولا در مجاورت شهرها هستند. در حالی که به‌طورمنطقی باید نیروگاه‌ها دور از شهرها یا در مناطق خالی از سکنه احداث شوند تا هم نیروگاه آب مناطق مسکونی را به مصرف نرساند و هم شهرها را در دود و آلودگی غرق نکند.
