با آغاز فصل‌های پاییز و زمستان، تهران بار دیگر در صدر فهرست شهرهای آلوده جهان قرار گرفته است؛ شرایطی تکراری که کیفیت هوا را در بسیاری از روزها به سطح «ناسالم برای همه گروه‌ها» می‌رساند. با وجود هشدارهای مکرر متخصصان و نهادهای سلامت، تعطیلی ادارات یا کاهش فعالیت مراکز کاری همچنان در دستور کار دولت قرار ندارد و شمار زیادی از کارکنان ناچارند در اوج آلودگی به محل کار رفت‌وآمد کنند.

این وضعیت برخلاف تصور رایج که خطر آلودگی را صرفاً محدود به حضور در خیابان می‌داند، سلامت افراد بزرگسال را نه‌تنها در مسیر رفت‌وآمد بلکه در محیط‌های اداری فاقد سیستم‌های تهویه و فیلتر مناسب نیز تهدید می‌کند.

بسیاری از کارمندان روزانه با وسایل عمومی یا خودرو شخصی در مسیرهای پرتردد حاضر می‌شوند؛ جایی که بیشترین غلظت ذرات معلق ریز یا PM2.5 به عنوان آلاینده اصلی شهر تهران ثبت شده است. ذراتی که کوچکتر از 2.5 میکرون هستند و به‌راحتی از مبادی تنفسی عبور کرده و به عمق ریه و حتی جریان خون می‌رسند.

از سوی دیگر، تصور رایج مبنی بر امن‌بودن محیط‌های اداری، با واقعیت سازگار نیست؛ چرا که بیشتر سیستم‌های تهویه و کولرهای مرکزی ادارات توانایی فیلترسازی PM2.5 را ندارند و در بسیاری از ساختمان‌ها، تا 80 درصد آلودگی بیرون به‌طور مستقیم به محیط داخل منتقل می‌شود. نتیجه آن است که میلیون‌ها بزرگسال تهرانی، بدون انتخاب، روزانه با آلودگی نفس می‌کشند؛ آلودگی‌ای که تحقیقات جهانی، اثرات مرگبار و گسترده آن را بر بدن انسان تأیید کرده است.

اثرات خطرناک PM2.5 بر بدن بزرگسالان

1. بیماری‌های قلبی و عروقی

تحقیقات منتشرشده در پایگاه‌ PubMed (مرکز انتشار مقالات سلامت‌محور آمریکا) نشان می‌دهد: قرارگیری طولانی‌مدت در معرض PM2.5، میزان مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی را افزایش می‌دهد. هر افزایش 10 میکروگرم در مترمکعب از PM2.5 باعث رشد حدود 23 درصدی مرگ ناشی از بیماری ایسکمیک قلب و 24 درصدی مرگ ناشی از سکته مغزی می‌شود. حتی افزایش کوتاه‌مدت غلظت آلودگی می‌تواند باعث حمله قلبی ناگهانی، به‌خصوص در افراد آسیب‌پذیر شود.

2. اختلالات تنفسی

بر اساس گزارش انجمن ریه آمریکا ذرات PM2.5 به مجاری تنفسی آسیب می‌زند و موجب سرفه، گلودرد، تنگی نفس و درد قفسه سینه می‌شود. باعث تشدید آسم، برونشیت و بیماری‌های انسدادی مزمن ریه (COPD) می‌شود.

طبق داده‌های IQAir، کاهش عملکرد ریه در افراد پرهیزناپذیر است و مطالعات منتشرشده در PubMed نشان می‌دهد این آلودگی خطر مرگ ناشی از ذات‌الریه و بیماری‌های عفونی را افزایش می‌دهد.

3. سرطان

مطالعات متعدد منتشرشده در PubMed تأکید دارند که قرارگیری طولانی‌مدت در معرض PM2.5 با افزایش مرگ‌ومیر ناشی از سرطان ریه مرتبط است. برخی بررسی‌های گسترده، ارتباط آن را با افزایش مرگ ناشی از انواع سرطان نیز نشان داده‌اند.

4. افزایش مرگ‌ومیر عمومی

مطالعات جهانی نشان می‌دهد آلودگی هوا، مستقل از نوع بیماری، خطر مرگ را افزایش می‌دهد. طبق یک پژوهش بزرگ در جمعیت سالمندان آمریکا، هر افزایش 10 واحدی غلظت PM2.5 موجب 5 درصد رشد نرخ مرگ‌ومیر عمومی شده است.

5. التهاب و اختلال ایمنی

مطالعات منتشرشده در PubMed نشان می‌دهد ذرات ریز با فعال کردن سلول‌های ایمنی و ایجاد التهاب در ریه‌ها باعث آسیب تدریجی بافت‌ها می‌شوند. این التهاب مزمن، سیستم ایمنی را تضعیف و بدن را در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند.

6. اختلالات مغزی و عصبی

به گفته انجمن ریه آمریکا و منابع PubMed، ذرات PM2.5 با افزایش احتمال سکته، به سیستم عصبی آسیب می‌زند. شواهدی وجود دارد که قرارگیری طولانی‌مدت در آلودگی هوا ممکن است روند پیری مغز را تسریع کند و احتمال اختلالات شناختی را افزایش دهد.

7. سایر اثرات سیستمیک

برخی مطالعات، ارتباط PM2.5 با اختلالات متابولیک و مقاومت به انسولین را گزارش کرده‌اند. تضعیف سیستم ایمنی باعث افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های عفونی تنفسی می‌شود.

ذرات ریز، اثرات بزرگ؛ چرا PM2.5 خطرناک‌تر است؟

PM2.5 به دلیل اندازه بسیار کوچک خود، قابلیت عبور از سدهای طبیعی بدن را دارد؛ این ذرات مستقیماً وارد آلوئول‌های ریه شده و بخشی از آنها حتی از دیواره‌های ریز ریوی عبور کرده و وارد جریان خون می‌شوند. ورود به خون، آنها را به تمام اندام‌های حیاتی می‌رساند و با تولید رادیکال‌های آزاد موجب استرس اکسیداتیو و تخریب سلولی می‌شود. این فرایند، همراه با التهاب مزمن، نه‌تنها بافت ریه و قلب را دچار آسیب تدریجی می‌کند، بلکه عملکرد رگ‌های خونی را مختل کرده و خطر لخته، سکته و آریتمی را افزایش می‌دهد.

چه کسانی بیشتر آسیب می‌بینند؟

چنین مکانیسمی سبب می‌شود بزرگسالانی که بیماری قلبی یا ریوی دارند، افراد سالمند و شهروندان ساکن در کشورهای کم‌برخوردار با آلودگی شدید، در معرض آسیب شدیدتر قرار گیرند؛ چرا که هم بدن آنها توان دفاعی کمتری دارد و هم محیط زندگی و درمان، امکان جبران این آسیب‌ها را از آنها سلب می‌کند.

کاهش 3 تا 6 ساله عمر در کمترین حالت

اگر کسی در تهران در روزهای آلوده‌ای که شاخص آلودگی هوا حدود 170 است (و آلاینده اصلی آن PM2.5 باشد)، روزانه حدود 10 ساعت در بیرون از محل کار تردد کند، مواجهه‌اش با ریزذرات خطرناکی خواهد بود که به‌طور پنهان وارد ریه و خون می‌شوند. بر اساس برآوردهای علمی آژانس مراقبت از سلامت انگلیس (UK Health Security Agency ) معتبر، اگر این وضعیت برای 10 سال تکرار شود، می‌تواند به طور متوسط بین 3 تا 6 سال از طول عمر مفید یک فرد کم کند؛ یعنی همان‌قدر که سیگار کشیدن می‌تواند خطرناک باشد.

PM2.5 ذرات کوچکی که آدم می‌کشد

شاخص PM2.5 صرفاً یک عدد در گزارش‌های آلودگی هوا نیست؛ این ریزذرات، به دلیل اندازه بسیار کوچک و قدرت نفوذ بالا، مانند مهاجمان خاموشی عمل می‌کنند که بدون ایجاد علائم فوری، به تدریج مهم‌ترین اعضای بدن از قلب و ریه تا مغز و سیستم ایمنی را فرسوده می‌کنند. تفاوت اصلی خطر آن با سایر آلاینده‌ها، پنهان بودن اثرات و ارتباط قطعی و مستند با مرگ‌ومیر زودرس است. به همین دلیل، حفاظت از سلامت عمومی در روزهای آلوده نه یک توصیه فردی، بلکه یک الزام حکمرانی و محیط‌زیستی است.

فقط با سیاست‌های سختگیرانه کاهش آلایندگی، توسعه حمل‌ونقل پاک، کنترل صنایع و آگاهی‌سازی عمومی می‌توان از هزینه‌های سنگین درمانی، کاهش بهره‌وری و مرگ خاموش هزاران شهروند در سال جلوگیری کرد. نفس‌های شهر، نیازمند اقدام فوری و پایدار است؛ نه فقط ماسک، بلکه اراده‌ای که بتواند هوا را پس بگیرد. صرفاً یک عدد در گزارش‌های آلودگی هوا نیست؛ این ریزذرات، به دلیل اندازه بسیار کوچک و قدرت نفوذ بالا، مانند مهاجمان خاموشی عمل می‌کنند که بدون ایجاد علائم فوری، به تدریج مهم‌ترین اعضای بدن از قلب و ریه تا مغز و سیستم ایمنی را فرسوده می‌کنند.

تفاوت اصلی خطر آن با سایر آلاینده‌ها، پنهان بودن اثرات و ارتباط قطعی و مستند با مرگ‌ومیر زودرس است. به همین دلیل، حفاظت از سلامت عمومی در روزهای آلوده نه یک توصیه فردی، بلکه یک الزام حکمرانی و محیط‌زیستی است. تنها با سیاست‌های سختگیرانه کاهش آلایندگی، توسعه حمل‌ونقل پاک، کنترل صنایع و آگاهی‌سازی عمومی می‌توان از هزینه‌های سنگین درمانی، کاهش بهره‌وری و مرگ خاموش هزاران شهروند در سال جلوگیری کرد. نفس‌های شهر، نیازمند اقدام فوری و پایدار است؛ نه فقط ماسک، بلکه اراده‌ای که بتواند هوا را پس بگیرد.