ثروت‌های پنهان شهری
با جست‌وجویی ساده درباره بهترین ساخته‌های معماری در جهان، می‌بینیم تمامی کارشناسان بین‌المللی و معتبر، ایران را جزو کشورهایی با ارزشمندترین سابقه‌های تاریخی، فرهنگی و معماری معرفی کرده‌اند.
با جست وجویی ساده درباره بهترین ساخته های معماری در جهان، می بینیم تمامی کارشناسان بین المللی و معتبر، ایران را جزو کشورهایی با ارزشمندترین سابقه های تاریخی، فرهنگی و معماری معرفی کرده اند. باوجود این اهمیت، بسیاری از بناهای ارزشمند در ایران به دلیل بی توجهی و نبود تخصص در مدیریت و حفاظت آنها، طی سال ها از بین رفته اند. کارشناسان معتقدند یکی از مشکلات مهم ایران، نبود مدیران تخصصی است. نه تنها در عرصه حفاظت از میراث فرهنگی، بلکه در تمامی بخش های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، نبود روح تخصص گرایی معضلات جدی را برای مردم به همراه داشته است، اما در بخش آثار باستانی، این نوع مدیریت ها باعث از بین رفتن تاریخ یک ملت شده و مشخص نیست چه زمانی به کار گماردن مدیران بی تخصص در تخصصی ترین جایگاه های مملکتی دست بر می داریم. نبود هماهنگی میان دستگاه های دولتی مرتبط با امر حفاظت از آثار تاریخی، اتخاذ تصمیمات نامناسب و تاکید بر نوسازی بافت هایی با قدمت تاریخی برای مصارف روزمره شهری، مهم ترین ایرادات فعلی به شمار می روند. صمت با فرانه صنیعی، کارشناس معماری درباره مشکلات فعلی مدیریت و حفاظت از میراث فرهنگی به گفت وگو پرداخته است.
ایران در رتبه نهم یونسکو
میراث جهانی در ایران شامل ۲۶ مورد از مکان های تاریخی، فرهنگی و طبیعی است که در میراث جهانی به ثبت رسیده اند. این فهرست شامل ۲۴ مورد از میراث فرهنگی و ۲ اثر میراث طبیعی است. میراث جهانی نام پیمان نامه ای بین المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. برپایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو، می توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، برعهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. ایران 3 سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه، ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به این پیمان نامه پیوست. 3 اثر چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان نخستین مکان هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی افزوده شدند. پس از آن، تخت سلیمان و مجموعه ارگ بم و پاسارگاد در یونسکو به ثبت جهانی رسید. روند ثبت آثار مهم ایران در سال های بعد ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه و بیستون به عنوان هفتمین و هشتمین اثر از ایران در یونسکو ثبت جهانی شدند. مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران شامل 4کلیسای تادئوس مقدس، سن استپانوس، زُر زُر و کلیسای چوپان، سازه های آبی شوشتر، بازار تبریز، آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، مجموعه باغ های ایرانی شامل ۹ باغ پاسارگاد، باغ ارم، چهل ستون، باغ فین، عباس آباد، باغ شاهزاده، اکبریه، دولت آباد و پهلوان پور، مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس و مجموعه فرهنگی ـ تاریخی کاخ گلستان، منظر فرهنگی روستای میمند، محوطه باستانی شوش آثار ایرانی بودند که تا سال ۲۰۱۶ میلادی به عنوان میراث فرهنگی جهانی ثبت شدند. دشت لوت و 11 رشته قنات که از قدیمی ترین و عجیب ترین سیستم های آبرسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی به شمار می روند، در سال ۲۰۱۶ به ثبت جهانی در یونسکو رسیدند. با ثبت شهر تاریخی یزد، چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس، جنگل های هیرکانی، راه آهن سراسری ایران و اورامان تا سال ۱۴۰۰ ایران با ۲۶ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی یونسکو در رتبه نهم جهان قرار گرفت.
ایران به دلیل دارا بودن تاریخ و فرهنگ ریشه دار، یکی از کشورهای غنی از آثار باستانی به شمار می رود. به عنوان سوال نخست، شرایط فعلی میراث فرهنگی ایران از نظر معرفی به جهان را چطور ارزیابی می کنید؟
یکی از مهم ترین راهکارهایی که نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورها، در راستای افزایش آگاهی عمومی و حفاظت از میراث فرهنگی انجام می شود، ثبت آثار به عنوان میراث فرهنگی است. در حال حاضر 2 نوع ثبت برای آثار باستانی و میراث فرهنگی وجود دارد؛ ثبت ملی و دیگری ثبت جهانی. تا به امروز در ایران بیش از ۳۷ هزار اثر و در سطح جهانی نیز ۲۶ اثر به عنوان میراث فرهنگی به ایران شناسایی و به ثبت رسیده است. شاید در نگاه نخست ارقام عنوان شده، اعداد بزرگی به نظر برسند، اما برای کشوری مانند ایران، تعداد بناها و آثار به ثبت رسیده بسیار کم است. در حال حاضر بالغ بر ۲ میلیون اثر به عنوان میراث فرهنگی و تاریخی در ایران شناسایی شده که در صف انتظار به ثبت ملی رسیدن و دریافت شناسنامه از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری هستند. بسیاری از بناها، بافت ها و حتی خرده فرهنگ هایی در ایران وجود دارند که به درستی شناسایی نشده اند و با نگاهی دقیق می توانیم از این فرصت های فرهنگی و تاریخی، بهترین و بیشترین استفاده را داشته باشیم. برای ثبت جهانی آثار نیز هر ساله نشستی در یونسکو برگزار شده و برای ثبت میراث فرهنگی ـ جهانی تصمیم گرفته می شود. ایران هر ساله در این نشست شرکت کرده و جزو کشورهایی است که تعداد آثار ثبت جهانی شده بالایی دارد. ایران هر سال با دست پر در نشست یونسکو حاضر شده و از نظر میراث فرهنگی که ارزش ملی و جهانی داشته باشد، دست پری داریم. باوجود تمام این اتفاقات، هنوز تلاش ها متناسب با ظرفیت ها و ظرفیت های تاریخی موجود نبوده و می توان اقدامات بهتری را در این زمینه انجام داد.
در صحبت های خود به ظرفیت های تاریخی ایران اشاره کردید. به نظر شما کم کاری در بحث شناخت و حفاظت از این آثار چه پیامدهایی می تواند برای کشور داشته باشد؟
میراث فرهنگی تنها منحصر به بناهای تاریخی نشده و شامل موارد طبیعی و حتی خرده فرهنگ های جاری نیز می شود. به عنوان مثال، فرآیندهای ساخت ظروف سفالی و قدیمی و یا فرهنگ های آیینی نیز جزو میراث یک کشور هستند که باید نگاه درستی نسبت به تبلیغ، اشاعه و حفظ آنها داشت. در ایران غیر از موارد عنوان شده، حتی منابع محیط زیستی متعددی امکان به ثبت رسیدن جهانی را دارد و تا به امروز، 2 اثر طبیعی دشت لوت و جنگل های هیرکانی به ثبت جهانی در یونسکو رسیده اند. نبود نگاه صحیح به این امکانات و ظرفیت ها، نه تنها منجر به از بین رفتن آنها می شود، بلکه فرصت را برای سوءاستفاده سایر کشورها فراهم می کند.
برای مثال، چند سال پیش امارات تلاش داشت تا بادگیرهای خود در صحراهای دوبی را به عنوان یک میراث فرهنگی به ثبت جهانی در یونسکو برساند، هرچند با دخالت ایران و ارائه اسناد و مدارک دال بر قدمت بالای بادگیرهای پیشرفته و منحصر به فرد در یزد، تلاش امارات به سرانجام نرسید، اما به طورکلی این نوع اتفاقات را می توان حاصل کم کاری و نبود دید درست به ثروت ّهای فرهنگی و تاریخی
دانست.
به عنوان مثالی دیگر، می توان به بنای گنبد سلطانیه در زنجان اشاره کرد؛ این بنا لقب بزرگ ترین گنبد آجری جهان را به خود اختصاص داده و از معماری منحصر به فردی در جهان برخوردار است، اما تلاش های انجام شده نه تنها برای این بنا بلکه برای بسیاری از آثار تاریخی، به قدری محدود و کمرنگ بوده که بسیاری از مردم ایران حتی از وجود چنین مکان هایی در داخل کشور بی اطلاع هستند.
تخریب آثار به دلیل بی توجهی و نبود حفاظت های مناسب از آنها، از دست رفتن فرصت های گردشگری و معرفی واقعی ایران به مردم داخلی و خارجی از جمله مهم ترین پیامدهای نبود نگاه عمیق و کارشناسی نسبت به میراث فرهنگی است.
مهم ترین مشکلاتی که در راه حفاظت از میراث فرهنگی و آثار باستانی وجود دارند، کدامند؟
نه فقط در فرهنگ و طبیعت، بلکه در معماری ایرانی شگفتی های زیادی وجود دارد، اما متاسفانه چالش های زیادی در راستای ثبت، حفظ و معرفی آنها به عموم وجود دارد. یکی از این مشکلات، همکاری نکردن و نبود هماهنگی میان نهادهای مختلف دولتی با یکدیگر است؛ این ناهماهنگی و سنگ اندازی های دولتی در امور شهری بیشتر است و به کرات شاهد آن هستیم. برای اجرایی کردن تغییر و تحولات هر بنایی که در محدوده شهری واقع شده باشد، سازمان های مختلف و متعددی مانند شهرداری، سازمان آب، گاز و... دخیل هستند و سازمان میراث فرهنگی نمی تواند به تنهایی تصمیم گیری کند.
به عنوان مثال سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهری اگر قصد داشته باشد تا مکانی را از افراد تحویل گرفته، مرمت کرده و آن را به عنوان موزه یا در قالب های مختلف بهره برداری کند، باید با تمامی سازمان های درگیر در امور شهری هماهنگ کند و در این میان، بیشتر شاهد ناهماهنگی های جدی هستیم، چرا که در این میان ممکن است شهرداری اجازه ورود سازمان میراث فرهنگی را ندهد و به بهانه نوسازی بافت فرسوده منطقه، هدف های دیگری را برنامه ریزی کرده باشد. مشکلات و چالش های موجود میان ادارات دولتی از مهم ترین موانع حفاظت از آثاری است که در سطح شهر وجود دارند. در حال حاضر بخش زیادی از آثار فرهنگی و تاریخی مربوط به ادوار مختلف در سطح شهرهای مختلف وجود دارند و نسبت به آنها کمترین توجه را داریم. بناهای مهم تاریخی تنها در مکان های شناخته شده در اطراف شهرها وجود ندارند و باید نگاهی دقیق تر نسبت به ظرفیت های پنهان در شهرها داشته باشیم. متاسفانه نبود رویکرد صحیح نسبت به بناها و ظرفیت های تاریخی شهری، باعث شده تا ادارات میراث فرهنگی استان ها نتوانند عملکرد مناسبی برای حفظ و ارائه آثار و میراث فرهنگی داخل شهرها داشته باشند.
در میان سخنان خود به اهمیت بافت های قدیمی در سطح شهری اشاره کردید. وجود این آگاهی در میان عموم مردم، تا چه اندازه می تواند در بهبود شرایط تاثیرگذار باشد؟
زمانی که مردم دریابند، بافت های قدیمی و سنتی، بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ کشور را بر دوش دارند، به طبع رویکرد متفاوتی نسبت به آن خواهند داشت، اما نبود این دیدگاه میان مردم، یکی از مشکلاتی است که باعث شده سازمان میراث فرهنگی نتواند از بناهای مهم قدیمی حفاظت کند. بخش های زیادی از بناهای تاریخی در دل شهرها، مالک شخصی دارند و طی نسل ها به فرزندان امروزی آنها رسیده اند. بسیاری از افراد، تمایلی ندارند تا خانه ها و ملک های مهم تاریخی را تحویل اداره میراث فرهنگی دهند و ترجیح آنها این است که استفاده شخصی از املاک شان داشته
باشند.
یکی از اقدامات مهم سازمان میراث فرهنگی استان ها، شناسایی ملک های ارزنده تاریخی و خرید آنها است. سازمان ها وظیفه دارند تا در راستای حفظ این بناها تلاش کنند و برای بازدید در اختیار عموم قرار دهند، اما در بسیاری از موارد، مالکان شخصی، علاقه ای به فروش خانه های خود به سازمان میراث فرهنگی ندارند و همین امر چالشی جدی را در بحث میراث فرهنگی شهری ایجاد کرده است.
از سویی دیگر، تلاش برای نوسازی بافت فرسوده شهرها، از دیگر مسائلی است که باعث شده مهم ترین املاک از نظر جنبه های معماری و تاریخی را از دست بدهیم. بیشتر مالکان در دهه های گذشته تمایل به تخریب و ساختمان سازی داشته و این اقدامات در نهایت ضمن از بین بردن بخش مهمی از تاریخ معماری هر شهر، باعث از دست رفتن جذابیت های بالقوه گردشگری شده است.
بسیاری از کارشناسان معماری، معتقدند شرایط مرمت آثار باستانی در ایران مناسب نبوده و این مسئله مشکلات زیادی را برای میراث فرهنگی کشور به وجود آورده است. آیا این موضوع را تایید می کنید؟
متاسفانه باید این مسئله را تایید کرد و از آن به عنوان یک معضل جدی در روند حفاظت از میراث فرهنگی و آثار باستانی یاد کنیم.
در حال حاضر بخش زیادی از فعالیت های انجام شده در حوزه مرمت آثار باستانی، تمیز، اصولی و مناسب نبوده و به دفعات دیده شده با انجام فرآیندهای مرمت، بناها بیشتر تخریب شده اند، تا حدی که بناها طی سده های گذشته تا حد کمی آسیب دیده اند، اما با انجام مرمت، بیشتر آسیب دیده و بخش زیادی از آنها از بین رفته اند. در حال حاضر، رشته مرمت اشیا در دانشگاه ها وجود دارد و استادان مجربی در این حوزه مشغول به کار هستند. می توان دلیل اصلی تخریب بناها را بکارگیری افراد ناکارآمد و بی تخصص در این امر دانست و باید نسبت به این مسئله توجه بیشتری داشت.
سخن پایانی
بسیاری از بناهای تاریخی در ایران پیش از رسیدن به ثبت جهانی، فرو ریخته و از بین رفته اند. از میان هزاران بنا و آثار تاریخی در کشور که نماینده فرهنگ و هویت ایران و ایرانی هستند، تنها تعداد محدودی از آنها در مجامع داخلی و خارجی شناخته شده اند. بی تفاوتی به آثار باستانی در ایران تا حدی پیش رفته که دولت برای مرمت معروف ترین آثار باستانی نیز از افراد غیرمتخصص و پیمانکارانی که تنها در جریان مناقصه ها برنده می شوند، استفاده می کند. ضعف جدی در مدیریت و حفاظت از بناهای تاریخی و ملی ایران تا حدی طی دهه های گذشته پیش رفته که اگر نگاهی به فهرست بناهای از دست رفته بیندازیم، خواهیم دید تعداد محدودی ساختمان از تاریخ فرهنگی کشور باقی مانده است.
