سازمان غذا و دارو جایگاه خود را در بازار مشخص کند

هدف اصلی این سامانه، ردیابی و رهگیری کالاهای سلامت‌محور و ارز تخصیصی به آنها در زنجیره تامین است. باوجود اهداف مثبت ذکرشده، بررسی آمارها نشان داده این سامانه در واقعیت نتوانسته آن‌طور که باید و شاید، بر روند مسیر توزیع درست کالاهای سلامت‌محور، دقت و نظارت کافی داشته باشد. نگاه به نوسانات یک دهه گذشته بازار دارو، اخبار مربوط به افزایش قاچاق معکوس و همچنین کمبودهای گاه ‌و بیگاه برخی از اقلام دارویی، نشان‌دهنده ناموفق بودن دولت در بکارگیری سامانه تی‌تک برای کنترل بازار و شناسایی نیاز دارویی کشور است. در این گزارش، درباره ظرفیت‌های سامانه تی‌تک برای تنظیم‌گری بازار کالاهای سلامت‌محور، دلایل ناموفق بودن آن و همچنین راهکارهای پیش‌رو، با کارشناسان و فعالان بازار به گفت‌وگو پرداخته است.

نظارت بر بازار، نیازمند قانون

علیرضا چیذری، عضو اتحادیه صنف تهیه و توزیع‌کنندگان تجهیزات، لوازم‌پزشکی و آزمایشگاهی در گفت‌وگو با به‌طورکلی فعالیت بر بستر سیستم‌های اتوماسیونی را مثبت توصیف کرد. او ضمن تاکید بر اهمیت سیاست‌گذاری‌ها در عملکرد سامانه‌ها برای تنظیم بازار، گفت: در تمام کشورهای توسعه‌یافته، از سامانه‌ها و سیستم‌های اتوماسیونی به‌عنوان ابزاری برای نظارت صحیح بر فعالیت‌های تجارت داخلی و خارجی خود بهره می‌برند، اما باید به این نکته توجه داشت موفقیت در این نوع نظارت بر بازار، نیازمند وجود سیاست‌های صحیح در بدنه قانون است. وی ادامه داد: مهم‌ترین دلیل عملکرد ناموفق سامانه «تی‌تک» وجود خلأهای قانونی، نبود سیاست‌های درست در مسیر تعیین وظایف نهادهای دولتی و بهره‌ نبردن از نظرات بخش خصوصی است. بخش خصوصی به‌عنوان عامل اجرایی طرح‌های دولتی و حلقه مهم بازار بوده و تصمیم‌گیری بدون‌توجه به نظرات این بخش، نوعی کم‌کاری در تدوین سیاست‌های حیاتی اقتصاد ی است. چیذری خاطرنشان کرد: دولت نظر بخش خصوصی را در تعریف و اجرای سامانه تی‌تک جویا نشد. همین موضوع سبب شد تا قریب به یک دهه روند آزمون و خطا کردن این سامانه طول بکشد و در آخر نیز شاهد نقش موثر آن در ساماندهی بازار دارو نباشیم.

بیش‌بود ارزی، نتیجه تخلف واردکنندگان

چیذری مهم‌ترین ضعف سامانه تی‌تک را نبود شفافیت و هدررفت ارز ترجیحی عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: رئیس سازمان غذا و دارو چندی پیش اعلام کرد در چند سال اخیر، براساس فاکتورهای صادرشده برای واردات مواد اولیه دارو و تجهیزات پزشکی، دارای بیش‌بود ارزی بودیم. به بیانی دیگر، براساس اسناد ثبت‌شده در سامانه تی‌تک و واقعیت بازار، تفاوت‌های بسیار زیادی وجود دارد. وی تصریح کرد: به‌عنوان مثال واردکنندگان، اسناد واردات خود به ارزش ۲۰۰ میلیون تومان را در سامانه ثبت کرده و براساس آن ارز ترجیحی دریافت کرده است. اما در واقعیت آن واردکننده تنها به ارزش ۱۰۰ میلیون تومان کالا وارد کرده و ارز اضافی تحویل‌گرفته را به‌عنوان سود شخصی خود برداشت کرده است. این عضو اتحادیه صنف تهیه و توزیع‌کنندگان تجهیزات، لوازم پزشکی و آزمایشگاهی تاکید کرد: بیش‌بود ارزی و نبودتناسب در فاکتورهای ثبت‌شده با واقعیت بازار، نشانگر وجود ضعف‌های جدی در سازکار سامانه تی‌تک است. همین ضعف سبب شده تا براساس آمار واردات، ۵۵ درصد بیشتر از نیاز کشور انسولین قلمی وارد کرده‌ایم، اما واقعیت بازار، کمبود شدید این کالا را نشان می‌دهد.

سامانه‌ای برای نظارت بر «تی‌تک»

این عضو اتحادیه صنف تهیه و توزیع‌کنندگان تجهیزات ، لوازم‌پزشکی و آزمایشگاهی در ادامه به راهکارهای نادرست دولت در رابطه با افزیش نظارت بر بازار اشاره کرد و گفت: استفاده از سیستم اتوماسیون برای نظارت صحیح بر بازار، راهکار مناسبی است، اما دولت نه‌تنها زیرساخت‌های قانونی را برای راه‌اندازی سامانه تی‌تک فراهم نکرد، بلکه با فعالان بخش خصوصی به‌عنوان مجریان اصلی برای اجرای این طرح نیز مشورتی نداشته است. همه این موارد در کنار هم سبب شده نه‌تنها بازار دارو به‌سامان نرسد، بلکه مشکلات ارزی جدی در واردات کالاهای سلامت‌محور نیز داشته باشیم. با آشکار شدن نقایص سامانه تی‌تک، دولت اعلام کرد قصد دارد سامانه‌ای را برای نظارت بر سامانه تی‌تک راه‌اندازی کند. این اقدام به‌هیچ‌وجه مطابق با منطق و حتی سیاست‌های اقتصادی نیست. چیذری تاکید کرد: زمانی که یک سامانه بستر عملکرد مناسبی نداشته و به‌دلیل وجود قوانین پایه‌ای نامناسب، مزیت خود را در بازار از دست داده باشد، ایجاد سامانه‌ای جدید برای نظارت بر ابرسامانه نظارتی تی‌تک، اقدامی خنده‌دار به‌نظر می‌رسد.

وظایف چندگانه نهادهای دولتی

چیذری در ادامه به وظایف چندگانه سازمان غذا و دارو اشاره کرد. او ضمن تاکید بر وجود تعارض میان نقش‌های مختلف سازمان غذا و دارو در بازار گفت: در حال‌ حاضر سازمان غذا و دارو هم قیمت‌گذار کالاهای سلامت‌محور در بازار است و هم برای تولید، صادرات و واردات کالاهای دارویی مجوز صادر می‌کند. از سویی دیگر این وزارتخانه در نظارت بر بازار فعال است و همزمان نقش تسهیلگری را برای فعالان صنعت داروی کشور برعهده دارد. تمامی این وظایف در کنار یکدیگر مفهوم تعارض منافع را شکل می‌دهد. وی خاطرنشان کرد: یکی از پیامدهای مهمی که از آن می‌توان به‌عنوان آسیب اصلی این تعارض منافع یاد کرد، فعالیت مدیران دولتی در بخش خصوصی است. در سال‌های اخیر دیده شده برخی مدیران سازمان غذا و دارو، شرکت خصوصی ثبت کرده و در دوران مدیریت خود، منافعی را برای شرکت خود در نظر گرفته‌اند. برای مثال مجوز واردات کالاهای سلامت‌محور را به شرکت خود اختصاص داده و ارز ترجیحی به این واردات پرداخت کرده‌اند، در نهایت پس از اتمام دوره مدیریت نیز به‌طور رسمی در شرکت خصوصی خود مشغول به‌کار شده‌اند. وی تاکید کرد: وجود نقش‌های چندگانه و متعارض برای سازمان غذا و دارو، امکان چنین فعالیت‌هایی را برای افراد فراهم کرده که به‌هیچ‌وجه آن را نمی‌توان به سود اقتصاد کشور به‌ویژه سیاست‌های ارزی تلقی کرد.

سازمان غذاودارو فقط تسهیلگر باشد

چیذری در ادامه صحبت‌های خود، مهم‌ترین مزیت فراگیر شدن سیستم صحیح اتوماسیون را تسهیل عملکرد بخش‌ها و همچنین بهبود نظارت دولت بر بازار معرفی کرد و گفت: سال‌ها پیش، بخش خصوصی به دولت پیشنهاد داد که وجود کد شناسه بیمه برای هر فرد غیرضروری بوده و با استفاده از کد ملی هر شخص، می‌توان سیستم درمان افراد را زیر نظر داشت.

5 سال طول کشید تا بالاخره دولت به این نتیجه برسد که باید سیستم رسیدگی به امور بیمه و درمان را تغییر دهد و می‌تواند براساس کد ملی اشخاص به نظارت بپردازد. اگر دولت در ابتدا به نظرات بخش خصوصی توجه داشت، امروز شاهد بروز مشکلات مختلف در کنترل نظام تولید، توزیع، قاچاق و به‌طورکلی تجارت داخلی و خارجی کالاهای سلامت‌محور نبودیم.

این عضو اتحادیه صنف تهیه و توزیع‌کنندگان تجهیزات، لوازم‌پزشکی و آزمایشگاهی تاکید کرد: باید توجه داشت زمانی سیستم‌های نظارتی برای بازار جوابگو است که سیاست‌های دولتی، زمینه و فرصت را برای انجام تخلفات فراهم نکرده باشد. به‌عنوان مثال زمانی که نرخ دارو در ایران، بسیار کمتر از بهای این کالا در کشورهای همسایه است، جلوگیری از قاچاق معکوس، امری دشوار و حتی غیرممکن است.

وی افزود: وظیفه اصلی سازمان‌های غذا و دارو در دنیا رگولاتوری و نظارت بر فرآورده‌های سلامت‌محور تعریف شده است، اما در ایران براساس قانون، سازمان غذا و دارو نقش‌های دیگری مانند قیمت‌گذاری بر کالاها و نظارت بر بازار دیگر مسائل را نیز برعهده دارد. همین موضوع سبب شده تا بحث تعارض منافع برای این سازمان شکل گیرد و در عمل این سامانه براساس داده‌های غلط در این سال‌ها به فعالیت خود ادامه دهد.

از نفوذ مافیا تا ایراد سیاست‌گذاری

هادی ایوبی، رئیس انجمن کانون‌های صنفی داروخانه‌های کشور در گفت‌وگو با صمت، وجود مافیا در بازار دارو را عامل اصلی ناکارآیی سامانه تی‌تک معرفی کرد. او معتقد است در برخی موارد، نفوذ مافیا می‌تواند باعث بی‌تاثیرشدن قوانین نظارتی دولتی شود. ایوبی در این‌باره توضیح داد: هرچه میزان شفافیت در مسائل اقتصادی بازار بیشتر باشد، به‌طبع منافع افرادی که خواهان فعالیت در بسترهای نامناسب هستند، به‌خطر خواهد افتاد. سامانه تی‌تک با هدف ساماندهی به نظام توزیع کالاهای سلامت‌محور در بازار و همچنین کاهش قاچاق معکوس دارو شکل گرفت، اما در دهه اخیر نتوانست تاثیر چندانی بر بازار داشته باشد. یکی از دلایل مهم این ناکارآمدی را می‌توان وجود مافیا در بازار و وجود شیوه‌های دور زدن سیستم‌های قانونی عنوان کرد. ایوبی ادامه داد: غیر از بحث فعالیت ناسالم برخی افراد (که بعضی از آنها از نفوذ بالایی در دستگاه‌های دولتی برخوردار هستند) وجود ایراد در قوانین مربوط به تفویض وظایف نهادهای دولتی نیز از عوامل مهم اجرای نامناسب طرح‌های نظارتی است. سازمان غذا و دارو خود به‌عنوان ذی‌نفع در بازار دارو شناخته می‌شود، اما همین سازمان در بحث قانون‌گذاری و کنترل بازار نیز فعالیت دارد.

نهاد دیگری بر تی‌تک نظارت کند

ایوبی در ادامه به لزوم تفکیک بخش‌های اجرایی و نظارتی در بازار تاکید کرد و گفت: بدیهی است، زمانی که سازمانی در یک مسئله ذی‌نفع بوده و همزمان وظیفه نظارت و ساماندهی بازار را داشته باشد، در این میان معضلات مهمی به‌نام تعارض در منافع سازمان شکل خواهد گرفت، از این‌رو اگر قرار است سامانه‌ای بر تجارت داخلی و خارجی دارو نظارت کند، ابتدا باید واحد نظارت بر آن، از نهادی که مسئول اجرای قوانین در بستر جامعه است، تفکیک شود. به‌بیانی دیگر، سامانه تی‌تک باید توسط نهادی غیر از سازمان غذا و دارو اجرایی شود. همچنین سازمانی غیر از سازمان غذا و دارو، نظارت بر بازار و بررسی عملکرد این نهاد را کنترل کند. در این شرایط سازمان غذا و دارو در ایفای نقش‌های خود به تعارض برنخورده و می‌تواند نقش تسهیلگری خود برای فعالان صنعت دارو و تجهیزات پزشکی را ایفا کند.

ساماندهی تجارت دارو

رئیس انجمن کانون‌های صنفی داروخانه‌های کشور معتقد است اصلاح تمام بخش‌های تجارت دارو همراه با اجرای صحیح سامانه تی‌تک امکان‌پذیر است. ایوبی در این‌باره توضیح داد: همان‌طور که در ابتدا گفته شد، سامانه تی‌تک می‌تواند بر ساماندهی هر 2 جنبه بازار داخلی و تجارت خارجی اثرگذار باشد. باید در نظر داشت زمانی که توازن میان عرضه و تقاضا در بازار به‌هم بریزد، قاچاق شکل خواهد گرفت؛ این قاچاق می‌تواند به‌صورت واردات غیرقانونی یا به‌عنوان قاچاق معکوس و خروج غیرقانونی کالاهای سلامت‌محور از کشور باشد. وی ادامه داد: برای ساماندهی به عرضه و تقاضا، باید ابتدا سیاست‌های حاکم بر بازار را موردبررسی قرار داد. به‌عنوان مثال باید دید نیاز دارویی کشور از مسیرهای قانونی تامین شده یا توسط مجراهای غیرقانونی. بررسی این شرایط ما را به ارزیابی دقیقی از عملکرد قوانین و سیاست‌های فعلی برای تنظیم بازار خواهد رساند. ایوبی معتقد است با بکارگیری ظرفیت‌های سامانه تی‌تک، می‌توان به اصلاح ساختار و تنظیم بازار دارو در کشور دست یافت. او در این‌باره گفت: یکی از کاربردهای سامانه تی‌تک، شناسایی دقیق میزان مصرف دارو و نیاز کشور به کالاهای سلامت‌محور است.

در صورتی که آمار درج‌شده در این سامانه، صحیح باشد، میزان تقاضای کشور برآورد خواهد شد. در ادامه، سیاست‌گذاران می‌توانند با این آمار و اطلاعات، تصمیمات صحیحی را برای پاسخ به نیاز جامعه تدوین کنند، اما با گذشت حدود یک دهه از آغاز به‌کار این سامانه و حتی دیگر سامانه‌های نظارت بر بازار دارو و کالاهای سلامت‌محور، شاهد عملکرد مناسب این سیستم‌ها در کشور نبوده‌ایم.

سخن پایانی

سامانه تی‌تک در سایت سازمان غذا و دارو با اهداف شفاف‌سازی فرآیندها، ایجاد بستر مناسب برای تجمیع اطلاعات (به‌عنوان رکن اصلی تصمیم‌گیری و مدیریت و نظارت بر زنجیره تامین)، مدیریت کمبودهای دارو و تجهیزات‌پزشکی، جلوگیری از سوءاستفاده از حمایت‌های مالی و پرداخت هدفمند بیمه‌گرها طراحی و به مرحله اجرا در آمد. بنابراین از ابتدای آغاز به‌کار این سامانه، تمام صادرکنندگان، واردکنندگان، فعالان پخش و توزیع محصولات سلامت‌محور دارویی، خوردنی، آشامیدنی و تجهیزات پزشکی، ملزم به درج اطلاعات خود در این سامانه شدند، اما باوجود تدوین چنین اهدافی، نگاهی به آمارها نشان می‌دهد در سال‌های اخیر شاهد پیامدهای مثبت بکارگیری سامانه تی‌تک نبودیم. به‌عنوان مثال، آمارهای رسمی نشان می‌دهد در ۶ ماهه اول سال ۹۸، ۷۴ میلیون دلار انسولین از گمرک کشور ترخیص شده،اما فروش بیمه‌ای این دارو در همان زمان، ۸۷ میلیون دلار بوده است. در همین حال، در ۶ ماهه اول سال ۹۹، ۸۲ میلیون دلار واردات انسولین داشته‌ایم، اما فروش بیمه‌ای این دارو در همان زمان، ۳۹ دلار بوده است. این شکاف میان واقعیت و پرداخت‌های بیمه‌ای، گوشه‌ای از ناکارآمدی این سامانه را بازگو می‌کند.