کشاورزی، تشنه‌ترین صنعت ایران
آمارها نشان می‌دهد که باوجود هشدارها نسبت به مصرف بالای آب در مصارف شهری، بیش از ۹۰ درصد از منابع آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که در صورت مدیریت بهینه در این حوزه می‌توان تا اندازه زیادی از ابعاد بحران کم‌آبی کم کرد. ایران از جمله کشورهایی است که در دهه‌های گذشته همواره با بحران کم‌آبی روبه‌رو بوده و براساس گزارش سازمان‌های مختلف بین‌المللی ممکن است در کمتر از ۳۰ سال آینده بحران آبی شدیدی را تجربه کند.
آمارها نشان می دهد که باوجود هشدارها نسبت به مصرف بالای آب در مصارف شهری، بیش از ۹۰ درصد از منابع آب در بخش کشاورزی مصرف می شود که در صورت مدیریت بهینه در این حوزه می توان تا اندازه زیادی از ابعاد بحران کم آبی کم کرد. ایران از جمله کشورهایی است که در دهه های گذشته همواره با بحران کم آبی روبه رو بوده و براساس گزارش سازمان های مختلف بین المللی ممکن است در کمتر از ۳۰ سال آینده بحران آبی شدیدی را تجربه کند.برخی کارشناسان، اقلیم و شرایط آب وهوایی ایران را مهم ترین دلیل بالا بودن مصرف آب در بخش کشاورزی می دانند؛ وجود بیابان های گسترده و دشت های کویری ناشی از واقع شدن ایران در منطقه خشک و نیمه خشک این کره خاکی، زمین آن را به زمینی تشنه و سیری ناپذیر تبدیل کرده است.وابستگی بیش از اندازه روستاها و شهرهای کوچک به اقتصاد مبتنی بر کشاورزی هم از عوامل مهم و تاثیرگذار بر میزان افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی است. کشت به روش های سنتی، مدیریت غلط و نبود آموزش های لازم از مهم ترین عواملی است که میزان مصرف آب را در این بخش به صورت چشمگیری افزایش داده که صمت در این گزارش از نگاه کارشناسان به بررسی آنها پرداخته است.
برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی برای کشاورزی
متاسفانه کشور با سیاست های مدیریتی ناهمگون و بدون در نظر گرفتن میزان ظرفیت اقلیمی خود، با اقداماتی نظیر رشد جمعیت، برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه کشاورزی و برداشت محصولاتی که نیاز استراتژیک ما نیستند، به توسعه ناپایدار دچار شده است. استفاده از منابع زیرزمینی برای کشاورزی باعث شده، مقدار زیادی از ذخایر آبی ما صرف این دست از محصولات شود.
از اواسط دهه ۵۰ به ویژه از اوایل دهه ۷۰ تاکنون، کسری مخزن و فشار به آب زیرزمینی عمدتا در کشاورزی ما مصرف می شود. ناسازگاری توسعه پایدار با شرایط اقلیمی و زیست محیطی کشور منجر به چالش هایی شده است که در شهرها و استان های مختلف در قالب قطعی آب با آن روبه رو هستیم. باتوجه به شرایط موجود به موضوع آب در برنامه هفتم توسعه به عنوان فصل برجسته پرداخته شده است. دراین باره در کنار عزم مردم و تلاش های مسئولان، باید احکام این طرح به درستی اجرایی شود. اصلاح الگوی کشت باتوجه به مزیت های منطقه ای و منابع آبی و با اولویت بخشی به تولید کالاهای راهبردی کشاورزی، استقرار نظام مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، افزایش بهره وری حدود 5 درصدی آب کشاورزی، کنترل و مدیریت آب های سطحی، افزایش منابع زیرزمینی آب از طریق آبخیزداری و آبخوانداری و برنامه ریزی برای دستیابی به سایر آب ها و بازچرخانی آب های صنعتی و پساب بخشی از امور زیربنایی ابلاغ شده در این سیاست گذاری است.سیاست گذاری ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم. مصرف آب باید به صورتی مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه، می توانیم خیلی فعال تر عمل کنیم و امید است دولت با برنامه هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.
به ظرفیت های آبریز کشور توجه شود
دلاور نجفی حاجی پور، معاون اسبق محیط طبیعی سازمان محیط زیست در رابطه با تاثیر مصارف کشاورزی بر بحران بی آبی کشور به صمت توضیح داد: برای حل مشکل کم آبی باید برای هرکدام از حوضه های آبریز کشور فکر جداگانه ای کرد و نمی شود با یک راهکار مشابه تمام چالش ها را از پیش رو برداشت. برای مثال، اقداماتی که برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام می گیرد، برای حوضه آبریز کارون و زاینده رود مناسب نیست؛ اما در رابطه با استفاده بهینه از آب، ۴ نکته به طورمشترک وجود دارد و مابقی روش های موجود، مختص به حوزه های مختلف است.نخستین موضوع مشترک در رابطه با بهینه سازی مصرف آب، برنامه ریزی است. زمانی که ما تصمیم می گیریم برای مصرف آب تصمیم گیری کنیم، باید به ظرفیت های اکولوژیکی رودخانه ها و منابع آبی توجه داشته باشیم؛ چرا که نمی توانیم بدون این کار اقدام به برداشت و مصرف بی رویه منابع آبی کنیم.
وی در ادامه افزود: موضوع بعدی، بازنگری در تخصیص ها در حوزه مصارف آب کشور است که از اهمیت زیادی دارد. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور ما در حوزه کشاورزی مصرف می شود که نسبت به میانگین جهانی رقم بسیار بالایی است. در دنیا روش های سنتی کشت نظیر غرقابی چندین سال است که منسوخ شده، اما در بیشتر مزارع کشاورزی ما این روش ادامه دارد. در واقع به قدری آب باز می ماند تا مزرعه غرق آب شود. اکنون زمان این رسیده است روش های نوین جایگزین روش های قدیمی تر شود و آبیاری قطره ای و بارانی، جایگزین روش های منسوخ شده شوند. خوشبختانه استفاده از روش های بهینه و جدید برای آبیاری در کشور ما شروع شده، اما آن طور که باید رشد نداشته است. متاسفانه راندمان کشاورزی در کشور ما پایین است و نیاز به اصلاح دارد.
نجفی حاجی پور با بیان اینکه که کشور ما در یک کمربند خشک جغرافیایی واقع شده است، به صمت گفت: اما می توانیم با استفاده درست از ظرفیت های موجود، مشکل کم آبی را برای همیشه ریشه کن کنیم، مسلما با تغییر روش های سنتی و برنامه ریزی های صحیح، می توانیم همین مقدار منابع آبی محدود کشور را به بخش های مختلف برسانیم و از خطر بی آبی دور بمانیم. وی بیان کرد: موضوع بعدی، بحث آموزش است. در حال حاضر آن چیزی که کشاورزان ما نیاز دارند، آموزش های لازم برای استفاده نوین روش های آبیاری است که باید موردتوجه قرار بگیرد. متاسفانه در بیشتر مزارع کشاورزی ما هیچ فکری به حال آموزش صحیح کشاورزان نشده و تا زمانی که این چالش به نوبه خود باقی است، روش های قدیمی و منسوخ شده، اجازه ورود روش های جدید را نمی دهند.
موضوع آخر که در راستای بهینه سازی مصرف آب باید موردتوجه قرار بگیرد، بحث نحوه استفاده از آب های زیرزمینی است که اهمیت بسزایی دارد. متاسفانه ما در کشورمان در راستای استفاده از آب های زیرزمینی با مشکلات بسیار جدی و بغرنجی مواجهیم. این موضوع به قدری حاد است که در برخی شهرهای کشور با فرونشست زمین روبه رو هستیم. زمانی که ما از ذخایر آب های زیرزمینی بی رویه استفاده می کنیم، حالت فشرده و کمپکت ایجاد می شود، به این صورت که حفره های زیرزمینی دیگر قابل استفاده نیستند و برای همیشه نابود می شوند.
راه نجات از بحران کم آبی
نجفی حاجی پور خاطرنشان کرد: با نتیجه گیری از مطالب گفته شده درمی یابیم که کشور ما با بحران جدی آب روبه رو است که ما با چند روش می توانیم این چالش ها را حل کنیم؛ یکی اینکه با روش های آبخیزداری، منابع خودمان را تقویت کنیم، چرا که باید آبی باشد تا به بخش های مختلف تخصیص دهیم. دوم اینکه برداشت از آب های زیرزمینی و سطحی کشور را با کمک نهادهای ذی ربط کنترل و مدیریت کنیم، زیرا همان طور که قبل تر بیان شد، ما با همین ظرفیت آبی موجود هم می توانیم بسیاری از بخش ها را سیراب کنیم و از زیر سایه کم آبی و خشکسالی بیرون بیاییم.
وی در پایان گفت: متاسفانه میزان همکاری دولت با کارشناسان محیط زیستی و افراد خبره ای که در حل این بحران می توانند کمک بزرگی کنند، دیده نمی شود و اگر هم همکاری صورت می گیرد، بسیار اندک و انگشت شمار است. از طرفی، اگر همکاری و مشورتی هم گرفته می شود، رنگ اجرایی به خود نمی گیرد و کاری از پیش برده نمی شود. بنابراین باید مسئولان و عزیزانی که در پست اجرایی برای بحران کم آبی تلاش می کنند، همکاری ها را با بخش های مختلف افزایش دهند تا با همفکری روزافزون، مشکلات موجود در بحران کم آبی کشور برای همیشه به پایان برسد.
نحوه مصرف آب بهینه شود
محمد یزدانی، کارشناس انرژی به صمت گفت: آن چیزی که در بحث آب، برای ما حساسیت ایجاد می کند، بحث خشکسالی های پیش رو است؛ خشکسالی هایی که در کشور ایجاد شده است و ما به شدت با آن درگیر هستیم. عمده بحث آب در کشور ما، مربوط به بحث کشاورزی می شود. در حال حاضر ۹۰ درصد آب کشور، در بخش کشاورزی، حدود ۵ درصد در بحث آب شرب و ۲ . ۵ درصد در بخش صنعت مصرف می شود؛ بنابراین، رویکرد ما باید به سمتی برویم که نحوه مصرف آب در بخش کشاورزی بهینه شود.
وی افزود: طرح ابلاغ الگوی کشت، امری حیاتی است که از موضوع آب برای ما دارای اهمیت بیشتری است و دولت باید به این موضوع اعمال نفوذ کند. باید چنین اقدامی در سال های قبل اتفاق می افتاد، اما بااین وجود، ابلاغ چنین موضوعی بسیار دارای اهمیت است. عواملی مانند افزایش جمعیت، صنعتی شدن، افزایش آلودگی های زیست محیطی، انتشار آلاینده ها در هوا، افزایش دما، اختلال در قوانین طبیعی، بنزین و... از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در حوزه آب هستند. چنین عواملی سبب می شوند تا اکوسیستم دستخوش تغییر شود.
آب، یک نیاز حیاتی این کارشناس خاطرنشان کرد: اگر آب را به عنوان یک نیاز حیاتی در نظر بگیریم و موضوع کشاورزی را به صورت مدرنیته اجرایی کنیم، در بحث آب شرب مشکلی نخواهیم داشت. از طرفی، ضرورت دارد ما در بخش عمده کشور، باتوجه به پراکندگی جمعیتی که وجود دارد، مشکل آبرسانی را حل کنیم. در بحث آبرسانی، ۲ مقوله آبرسانی در بخش کشاورزی برای تولید و آبرسانی برای مصرف وجود دارد. چنین موضوعی، به شدت کار ما را سخت خواهد کرد، زیرا کشور ما به دلیل گستردگی و تراکم جمعیتی بالا، هزینه های استحصال آب زیادی به همراه دارد و باید هرچه زودتر ابلاغ الگوی کشت را در نظر بگیریم.
یزدانی در پایان تصریح کرد: اگر آبی که در کشاورزی استفاده می شود، عمده مصرف ما را در بر می گیرد، پس بهتر است مکانیزه شود و فرسودگی شبکه های انتقال، به ویژه در انتقال آب های کشاورزی رفع شود، امکان به وجود آمدن شرایط بهتر در حوزه آب وجود خواهد داشت. متاسفانه هر موضوع و تغییری در این حوزه، با مقاومت روبه رو است. کشاورزان خیلی تمایل به موضوعات مطرح شده ندارند. در چنین مواقعی، باید دولت ورود کند و تسهیلاتی را برای کشاورزان در نظر بگیرد، اقداماتی که در برنامه توسعه هفتم نیز به آن پرداخته شده و امید است رنگ اجرایی به خود بگیرد.
سخن پایانی
کمبود آب یکی از مشکلات اساسی در کشور ما است که طی چند دهه اخیر به بحرانی تبدیل شده که از طرفی، خطر خشکسالی را با خود به همراه دارد و از طرف دیگر، نه تنها تهدیدی در زمینه کاهش میزان آب شرب به شمار می آید، بلکه بسیاری از فعالیت های وابسته به آب از جمله کشاورزی را تحت تاثیر خود قرار می دهد.رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و صنایع سبب افزایش تقاضای آب شده است. باتوجه به اهمیت موضوع کم آبی در سطح ملی و بین المللی توجه به فاکتورهای موثر بر میزان مصرف بهینه آب در بخش های مختلف از جمله مصرف خانگی و کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. متاسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ جایگاه خود را پیدا نکرده است. مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تامین آب انجام شده، عمدتا در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر به موضوعات کلانی همچون شیوه صحیح آبیاری در کشاورزی توجه شده است. سیاست گذاری ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم، به صورتی باید مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می توانیم خیلی فعال تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.
