تهران این روزها شاهد بارانی است که شهروندان از اواخر تابستان چشم‌انتظارش بودند؛ بارانی که دیر رسید اما با استقبال گسترده مردم همراه شد. این بارش موجب شد هوای پایتخت تا حدی بهبود یابد و دید آسمان بهتر شود؛ فرصتی کوتاه که بسیاری از شهروندان را به باز کردن پنجره‌ها و تنفس هوای تازه ترغیب کرد.

با این حال، در پس این خبر خوش، بحران آلودگی همچنان پابرجاست؛ مشکلی جدی که هم مسئولان و هم مردم با آن مواجه‌اند. در هفته‌های اخیر، تراکم ذرات آلاینده شاخص کیفیت هوا را در بخش‌هایی از تهران به محدوده قرمز و حتی بنفش رسانده است. به نظر می‌رسد در سال‌های کم‌بارش، آلودگی به بخشی جدانشدنی از زندگی شهری تبدیل شده و پس از هر بارش کوتاه، دوباره حضوری پررنگ‌تر پیدا می‌کند.

اما بحران آلودگی هوا فقط دامن کلان‌شهر تهران را نگرفته است. صدرنشینی تهران در فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان طی هفته‌های اخیر، انگیزه‌ای شد تا در این گزارش سراغ تجربه چهار شهر برویم؛ شهرهایی که زمانی در وضعیتی به‌مراتب آلوده‌تر از امروز تهران هستند، اما با سیاست‌گذاری سخت‌گیرانه و اجرای دقیق قوانین توانستند جریان را به سود هوای پاک تغییر دهند.

لندن: آغاز اصلاحات پس از «مه‌دود بزرگ»

در سال ۱۹۵۲، آلودگی ناشی از سوخت زغال‌سنگ و پدیدهٔ وارونگی دما، لندن را با بحرانی به نام مه دود مواجه کرد. در طی پنج روز مه‌دود، بیش از ۱۲ هزار مرگ را در سرتاسر لندن به ثبت رساند. این واقعه باعث شد بریتانیا قانون هوای پاک را در ۱۹۵۶ تصویب کند. اما تحول واقعی با اجرای تدریجی طرح کم‌انتشار آلایندگی آغاز شد. از سال ۲۰۱۹، طرح منطقهٔ انتشار آلایندگی بسیار کم (ULEZ) تقریباً سراسر لندن را پوشش می‌دهد. بر طبق همین طرح اگر خودرو آلاینده سازی قصد تردد در شهر را دارد روزانه ۱۲ تا ۱۳ پوند جریمه پرداخت خواهد کرد. در پی پرداخت چنین جریمه ای مردم کم کم خودروهای فرسوده خود را عوض کردند و بدین صورت است که مطالعات دانشگاه امپریال کالج نشان می‌دهد اجرای این طرح منجر به کاهش ۴۴ درصدی ورود خودروهای آلاینده، ۴۸ درصدی دی‌اکسید نیتروژن و ۳۰ درصدی ذرات PM۲.۵ شده و تعداد مرگ‌های زودرس سالانه حدود ۵۵۰۰ مورد کاهش یافته است.

اشتوتگارت: اصلاح شهرسازی برای باز شدن مسیر باد

شهر اشتوتگارت، همانند تهران، در یک دره محصور شده و سال‌ها یکی از آلوده‌ترین شهرهای آلمان بود. مطالعهٔ دانشگاه اشتوتگارت در سال ۲۰۱۶ نشان داد دو کریدور اصلی باد که مسئول تهویهٔ طبیعی شهر بودند، طی ۳۰ سال ساخت‌وساز بی‌ضابطه مسدود شده‌اند. از سال ۲۰۱۸، ساخت‌وساز بلندمرتبه در این مسیرها ممنوع و چند پروژهٔ نیمه‌کاره نیز اصلاح شد. ایجاد فضاهای سبز خطی در مسیر باد نیز به تهویه کمک کرد و سه سال بعد، تعداد روزهای آلودهٔ از ۸۵ روز به ۲۲ روز کاهش یافت و دی‌اکسید نیتروژن از ۵۷ به ۳۴ میکروگرم رسید.

توکیو: قیمت‌گذاری بر آلودگی صنعتی

توکیو دههٔ ۱۹۶۰ با آلودگی صنعتی شدید مواجه بود. قانون جبران خسارت آلودگی در ۱۹۷۳ صنایع را مکلف کرد هرگونه خسارت ناشی از آلودگی همانند (پرداخت هزینه بیماران تنفسی ناشی از آلودگی هوا) را مستقیماً و نقدا پرداخت کنند. این قانون همراه با پایش خروجی دودکش‌ها، صنایع را به سرعت به سمت فناوری‌های پاک هدایت کرد.

در کمتر از ۱۲ سال، انتشار SO₂ حدود ۸۴ درصد و سرب ۹۳ درصد کاهش یافت و بدین ترتیب امروزه توکیو یکی از پاک‌ترین کلان‌شهرهای آسیا محسوب می‌شود.

لس‌آنجلس: کاهش ۷۰ درصدی ازن با مقررات سختگیرانه

لس‌آنجلس از دههٔ ۱۹۵۰ به بحران مه دود (اسموگ) مبتلا شد. دلیل این مه دود انبوه خودروها و موقعیت جغرافیایی لس آنجلس بود. ایجاد آژانس منابع هوا (CARB) در ۱۹۶۷ و وضع استانداردهای سختگیرانه، الزام مبدل کاتالیستی (قطعه‌ای در سیستم اگزوز خودرو است که داخلش پوشش پلاتین، رودیوم و پالادیوم دارد. گازهای سمی خروجی موتور همانند مونوکسید کربن CO، هیدروکربن‌های نسوخته HC و اکسیدهای نیتروژن NOx را در دمای بالا با واکنش‌های شیمیایی همزمان اکسید و احیا می‌کند و به CO₂، H₂O و N₂ یا همان گازهای بی‌ضرر تبدیل می‌کند)، حذف بنزین سرب‌دار و اجرای تست‌های سالانهٔ آلودگی، مسیر کاهش اسموگ را آغاز کرد و طی ۵۰ سال، سطح ازن ۷۲ درصد و ذرات PM۲.۵ حدود ۶۵ درصد کاهش یافت؛ آن هم در شرایطی که تعداد خودروها در این شهر سه برابر شده است.

تهران چه باید بکند؟

تحلیل تجربهٔ این چهار شهر نشان می‌دهد مجموعه‌ای از سیاست‌های سختگیرانه، پایدار و مبتنی بر داده می‌تواند در مدت کوتاهی اثرگذار باشد:

۱. اجرای منطقهٔ کم‌انتشار: جریمهٔ روزانه برای خودروهای فاقد استاندارد یا معاینهٔ فنی، با استفاده از دوربین‌های موجود و از طرفی درآمد حاصل از طرح نیز صرف توسعهٔ حمل‌ونقل عمومی شود.

۲. صیانت از مسیرهای باد: شناسایی کریدورهای اصلی باد تهران و ممنوعیت ساخت‌وساز بلندمرتبه در این مناطق به‌صورت دائمی نیز می‌تواند کمک شایانی به تهویه هوا در تهران کند.

۳. هزینه‌مند کردن آلودگی صنایع: ایجاد صندوق جبران خسارت آلودگی تا صنایع برای هر واحد آلایندگی، هزینه‌ای را بپردازند دقیقاً مشابه به راهکار توکیو.

۴. ممنوعیت واقعی سوخت مازوت و ارتقای استاندارد پالایشگاه‌ها: الزام فوری همهٔ نیروگاه‌ها و صنایع سنگین اطراف تهران به استفاده از گاز طبیعی یا سوخت کم‌گوگرد، همراه با جریمه‌های روزانه برای هر تن مازوت سوزانده‌شده. چین در سال ۲۰۱۷ نیز چنین سیاستی را اجرا کرد و طی چهار سال انتشار SO₂ را ۷۰ درصد کاهش داد.

۵. برقی‌سازی سریع حمل‌ونقل عمومی و ناوگان خدماتی: کاهش خرید اتوبوس و تاکسی دیزلی و جایگزینی دستگاه اتوبوس برقی در خطوط BRT و تاکسی‌های برقی.

این حقیقتی تلخ است که بارش باران کیفیت هوا را برای چند روز بهبود دهد، چون راه‌حل پایدار نیست. تجربهٔ شهرهای گوناگون نشان می‌دهد کاهش آلودگی فقط با سیاست‌گذاری مؤثر، نظارت مداوم و اجرای بدون استثنا ممکن می‌شود و تهران نیز می‌تواند در همین مسیر حرکت کند؛ مشروط بر آنکه تصمیم‌های ساختاری و صحیح در حوزهٔ شهرسازی، حمل‌ونقل و صنعت اتخاذ و با ثبات اجرا شود.