مسیر سبز و جهانی آلومینیوم
حرکت به سمت و سوی تولید کم کربن را باید اقدام مناسب و اصولی دانست که سبب می‌شود، هوای کشور به‌واسطه فعالیت‌های صنعتی، کمتر آلوده شود. اصولا، هرگونه فعالیت صنعتی، می‌تواند آلایندگی ایجاد کند و این آلایندگی در فصل سرد سال، بیشتر مشاهده می‌شود. حرکت به‌سمت تولیدات سبز و در اصطلاح، کم‌کربن، می‌تواند مسیر کاهش آلایندگی را برای فعالان صنعتی هموار کند. نیاز است تا در کشور ما، این اقدام با سرعت انجام شود تا از کشورهایی که چنین اقدامی را آغاز کرده‌اند، عقب نمانیم.
گام برزیل در راستای تولید کم‌کربن
یکی از کشورهایی که در راستای تولید آلومینیوم، در مسیر سبز گام برداشته، برزیل است. کشور برزیل، با استفاده از فناوری‌های نوین، قصد دارد تا تولیدات کم‌کربن خود را افزایش دهد. کارشناسان معدنی و اقتصادی در کشور برزیل، بارها به فعالان صنعتی اعلام کرده‌اند که تولیدات کم‌کربن را در دستور کار فعالیت‌های خود قرار دهند. این کشور، سابقه بالایی در فعالیت‌های معدنکاری دارد و اکنون در نظر دارد تا تولیدات محصولات معدنی خود را به‌سمت سبز شدن و در اصطلاح، تولید کم‌کربن، هدایت کند. فعالیت‌های معدنکاری، با تخریب محیط‌زیست همراه است و چنین امری، می‌تواند در مدت طولانی، آسیب‌های جدی به محیط‌زیست وارد کند. تولیدات معدنی با انفجار همراه هستند و فرآیند استخراج و فراوری مواد معدنی نیز، با آلودگی همراه است. ایران باید بتواند با بهره‌گیری از هوش متخصصان داخل و البته، الگوبرداری از کشورهای موفق در زمینه تولید کم‌کربن، نقش خود را در میان کشورهایی که تپلید سبز را آغاز کرده‌اند، نشان دهد و جایگاه خوبی را به‌دست آورد.
گذار جهانی به‌سمت تولید فلزات سبز
گذار جهانی به‌سمت تولید فلزات کم‌کربن، چهره بازار آلومینیوم را دگرگون کرده است. برزیل با تکیه بر انرژی پاک، در پی کسب «پرمیوم سبز» برای محصولات خود است؛ در حالی‌که ایران نیز با برخورداری از ظرفیت‌های انرژی و فناوری، می‌تواند با برنامه‌ریزی هوشمندانه، سهمی از آینده سبز این صنعت را به خود اختصاص دهد.
بازار جهانی فلزات در آستانه یک تغییر بنیادین قرار دارد؛ جایی که شاخص‌های سنتی قیمت، جای خود را به معیارهای زیست‌محیطی می‌دهند. آلومینیوم کم‌کربن اکنون به‌عنوان کالایی باارزش‌تر شناخته می‌شود و کشورهایی که زودتر به مسیر پایداری قدم گذاشته‌اند، در حال تثبیت جایگاه خود در زنجیره جهانی هستند. برزیل یکی از این کشورهاست که با برنامه‌های هدفمند، به‌دنبال کسب «پرمیوم سبز» برای محصولات خود است.
مدیرعامل نورسک هیدرو برزیل اعلام کرد که با گذر زمان، بازار جهانی به آلومینیوم کم‌کربن بها خواهد داد و تولیدکنندگانی که از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده نمی‌کنند، به‌تدریج حذف خواهند شد. این نگاه، نشان‌دهنده گذار از «رقابت قیمتی» به «رقابت زیست‌محیطی» است؛ مفهومی که برای کشورهایی چون ایران نیز آموزنده است.
در حالی‌که اروپا و شرق آسیا با سرعت در حال تدوین سیاست‌های الزام‌آور برای تولید فلزات کم‌کربن هستند، بسیاری از کشورهای دارای منابع انرژی فسیلی، از جمله ایران، هنوز در مراحل ابتدایی برنامه‌ریزی برای این‌گذار قرار دارند. این در حالی است که دیر اقدام کردن می‌تواند به از دست رفتن سهم بازار در آینده منجر شود.
اگرچه تفاوت نرخ بین آلومینیوم معمولی و کم‌کربن هنوز اندک است (در اروپا بین صفر تا ۲۰ دلار در هر تن)، اما اهمیت آن در مسیر آینده نهفته است.
در واقع، «پرمیوم سبز» صرفا عددی روی برچسب نرخ نیست، بلکه معیاری برای دسترسی به بازارهای جدید و قراردادهای بین‌المللی است؛ چیزی که می‌تواند برای آلومینیوم ایران در آینده سرنوشت‌ساز باشد.
موفقیت برزیل در راستای تولید کم‌کربن
شرکت نورسک هیدرو در کارخانه آلونورته توانسته با جایگزینی نفت کوره با گاز طبیعی، سالانه ۷۰۰ هزار تن از انتشار دی‌اکسیدکربن بکاهد. استفاده از بویلرهای برقی و انرژی خورشیدی نیز به پایداری این مجموعه افزوده و چنین اقداماتی باعث شده است آلونورته در میان مشتریان جهانی، به‌عنوان نمادی از تولید سبز شناخته شود.
در ایران، بیش از ۸۰ درصد برق مصرفی صنعت آلومینیوم از گاز طبیعی تامین می‌شود؛ انرژی‌ای که در مقایسه با زغال‌سنگ، انتشار کربن کمتری دارد، اما همچنان فسیلی محسوب می‌شود. توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و استفاده از برق تجدیدپذیر می‌تواند نه‌تنها ردپای کربن تولید را کاهش دهد، بلکه مزیت رقابتی برای صادرات آینده ایجاد کند.
در حالی‌که برزیل توانسته با ثبات نسبی از تعرفه‌های امریکا عبور کند، ایران با محدودیت‌های گسترده‌تری در تجارت خارجی مواجه است. از این‌رو، دریافت گواهی‌های بین‌المللی سبز و ورود به زنجیره تامین جهانی آلومینیوم کم‌کربن می‌تواند یکی از راه‌های کاهش فشارهای تجاری و تحریمی باشد.
در برزیل، انجمن آلومینیوم (ABAL) نقش مهمی در تدوین سیاست‌های حمایتی ایفا می‌کند.
ایران نیز می‌تواند از این تجربه بهره گیرد. انجمن آلومینیوم ایران (IAA) و شرکت‌های بزرگ تولیدکننده مانند المهدی، ایرالکو و سالکو باید با همکاری وزارت صمت و سازمان محیط‌زیست، چارچوبی مشخص برای‌گذار به تولید کم‌کربن طراحی کنند.
برزیل به‌دنبال احیای جایگاه خود در صادرات آلومینیوم
برزیل، پس از سال‌ها افت تولید، بار دیگر به‌دنبال احیای جایگاه خود در صادرات آلومینیوم است. در ایران نیز ظرفیت نصب‌شده بیش از ۷۰۰ هزار تن در سال است، اما صادرات به‌دلیل هزینه انرژی، محدودیت حمل‌ونقل و نبود برند بین‌المللی پایدار محدود مانده است. ایجاد «برند سبز ایرانی» در بازارهای آسیایی می‌تواند گام نخست در بازگشت به بازار جهانی باشد.
دولت برزیل با همکاری بخش خصوصی، در حال تدوین سیاست‌های تشویقی برای انرژی تجدیدپذیر در صنایع سنگین است. در ایران نیز، تدوین «نقشه راه کربن‌زدایی در صنایع فلزی» می‌تواند مسیر مشخصی برای دستیابی به اهداف پایداری فراهم کند. بدون سیاست واحد و الزام قانونی، حرکت شرکت‌ها در این مسیر پراکنده و کم‌اثر خواهد بود.
همان‌طور که Fastmarkets برای برزیل شاخص پرمیوم داخلی معرفی کرده، بازار ایران نیز نیازمند مراجع رسمی برای قیمت‌گذاری آلومینیوم با استانداردهای سبز است. این اقدام می‌تواند به شکل‌گیری انگیزه در بین تولیدکنندگان برای کاهش مصرف انرژی و دریافت گواهی‌های زیست‌محیطی منجر شود.
روند جهانی‌گذار سبز
کاهش کربن در صنعت آلومینیوم صرفا با تغییر سوخت محقق نمی‌شود؛ بلکه به تحول فناوری در کوره‌ها، الکترولیز سلول‌ها و بهینه‌سازی مصرف برق نیاز دارد. سرمایه‌گذاری در آموزش نیروهای متخصص و استفاده از دانش فنی شرکت‌های پیشرو، کلید موفقیت در این مسیر است. روند جهانی گذار سبز، فرصتی تازه برای شرکت‌های ایرانی است تا در زنجیره تامین جهانی نقش‌آفرینی کنند. همکاری با شرکت‌های خارجی برای احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر اختصاصی صنایع (Solar-for-Smelter Projects) و جذب سرمایه سبز از بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی می‌تواند در این زمینه موثر باشد. تجربه برزیل نشان می‌دهد که گذار به آلومینیوم کم‌کربن، نه یک انتخاب، بلکه یک الزام است. ایران نیز اگر بخواهد در بازار آینده آلومینیوم جهانی جایگاه خود را حفظ کند، باید از هم‌اکنون برنامه‌ریزی منسجم برای «آلومینیوم سبز ایرانی» داشته باشد. ترکیب منابع انرژی متنوع، سیاست‌گذاری هوشمند و همکاری صنعت و دولت، می‌تواند ایران را از تولیدکننده سنتی به بازیگر مدرن و پایدار در بازار جهانی آلومینیوم بدل سازد.
برزیل و تولیدات معدنی
برزیل میزان تولید خاک‌های معدنی کمیاب از جمله نئودیمیم، پرازئودیمیم، تربیم و دیسپروزیم را از سال ۲۰۲۶ افزایش می‌دهد. دولت برزیل باتوجه به سیاست‌های جدید چین پیرامون کاهش صادرات خاک‌های معدنی کمیاب به ایالات‌متحده، از افزایش تولید خاک‌های معدنی با هدف رقابت با این کشور آسیایی خبر داد. بر این اساس گروه معدنی برزیلی Serra Verde برنامه افزایش استخراج و تولید خاک‌های معدنی کمیاب به‌ویژه نئودیمیم، پرازئودیمیم، تربیم و دیسپروزیم را در دستور کار خود قرار داده است و به‌گفته ریکاردو گروسی (Ricardo Grossi)، مدیر عملیاتی گروه معدنی Serra Verde استخراج خاک‌های معدنی از حدود یک سال قبل توسط این گروه در ایالت گویاس برزیل آغاز شد که نتیجه آن تولید سالانه 5 هزار تن از این خاک‌های معدنی کمیاب از سال ۲۰۲۶ خواهد بود. همچنین مسئولان این گروه معدنی مدعی هستند با توسعه این پروژه میزان تولید خاک‌های معدنی کمیاب در برزیل چند برابر افزایش خواهد یافت،اما تاکنون آمار دقیقی توسط آنها اعلام نشده است.
طبق ارزیابی‌های بلومبرگ، چین بزرگ‌ترین تولیدکننده خاک‌های معدنی کمیاب در جهان محسوب می‌شود و این کشور آسیایی دارای منابع عظیمی از ۱۷ نوع خاک معدنی است. این خاک‌های معدنی در حوزه‌هایی از قبیل تولید وسایل نقلیه الکتریکی، توربین‌های بادی، پنل‌های خورشیدی، سخت‌افزارهای نظامی و… کاربرد دارد که گزارش سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده نشان می‌دهد چین در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۴۰ هزار تن اکسید خاکی کمیاب تولید و روانه بازار جهانی کرد.
این مسئله موجب شده ایالات متحده و متحدان آن به‌دنبال کشور جایگزینی برای واردات خاک‌های معدنی به‌جای چین باشند. آن‌طور که بلومبرگ ادعا کرده، مقامات امریکایی وعده حمایت مالی به گروه معدنی برزیلی Serra Verde نیز داده‌اند تا میزان تولید نئودیمیم، پرازئودیمیم، تربیم و دیسپروزیم خود را بالا ببرد. جزئیات برنامه‌های تولید خاک‌های معدنی کمیاب از گروه Serra Verde نشان می‌دهد این گروه معدنی قصد افزایش دو برابری تولید نئودیمیم، پرازئودیمیم، تربیم و دیسپروزیم تا سال ۲۰۳۰ را دارد. علاوه بر این گروه Serra Verde نه‌تنها به‌دنبال عرضه این خاک‌ها به امریکا بوده، بلکه درصدد تصاحب بازار خاک‌های معدنی کمیاب در آسیا است.
در مقابل بررسی‌ها از روند ریزشی نرخ نئودیمیم و پرازئودیمیم از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ به‌دلیل مازاد عرضه حکایت می‌کند و طبق ارزیابی‌های بلومبرگ رشد تولید خاک‌های معدنی کمیاب در برزیل منجر به سقوط قیمت‌ها تا سال ۲۰۳۰ می‌شود و گروه معدنی Serra Verde باید با احتیاط در این حوزه ورود پیدا کند.
تغییر قاعده بازی در تولید عناصر نادر خاکی
در میان تپه‌های سرسبزی که شهر پوسوس دی کالداس واقع در جنوب‌شرقی برزیل را از همسایه کوچک‌تر آن یعنی شهر کالداس جدا می‌کند، یک معدن متروکه اورانیوم قرار دارد. این معدن در سال ۱۹۸۲ افتتاح شد، اما پس از ناکامی برنامه هسته‌ای برزیل با مداخله برخی از کشورها، روند استخراج اورانیوم در این معدن متوقف شد.
شهر پوسوس دی کالداس در نزدیکی یک قله آتش‌فشان ۷۰میلیون ساله قرار داشته و ذخایری غنی از ۱۷ مواد معدنی ارزشمند را در خود جای داده است؛ مواد معدنی که در توسعه اقتصاد و فناوری‌های موردنیاز صنایع نظامی بسیار حیاتی در نظر گرفته شده‌اند. همین موضوع برزیل را به مرکز توجه قدرت‌های جهانی تبدیل کرده و حتی این مسئله در سیاست خارجی دولت وقت ایالات متحده امریکا به رهبری ترامپ جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. بر همین اساس، به‌نظر می‌رسد رقابتی شدید برای دسترسی به مواد معدنی حیاتی در میان کشورهایی با اقتصاد قدرتمند در جهان شکل گرفته است.
بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد برزیل با در اختیار داشتن دومین ذخایر بزرگ عناصر نادر خاکی جهان از لحاظ حجمی، می‌تواند جایگزین چین در تامین این مواد معدنی شود و به سلطه این کشور پایان دهد؛ این در حالی است که برزیل تلاش می‌کند از تکرار الگوی گذشته خود پرهیز کند. الگویی که صرفا بر صادرات مواد اولیه متمرکز بوده و در آن توسعه بخش فرآوری مواد معدنی حیاتی چشم‌پوشی شده است. تلاش برای بازنویسی قواعد بازی در صنایع استخراجی، نه‌تنها در این کشور بلکه در بسیاری از کشورهای با درآمد پایین و متوسط در حال شکل‌گیری است؛ کشورهایی که اکنون در کانون رقابت ابرقدرت‌های جهان بر سر دستیابی به مواد معدنی حیاتی همچون عناصر نادر خاکی و لیتیوم قرار دارند.
به‌باور کارشناسان، برزیل یکی از مستعدترین کشورها برای بهره‌برداری از این فرصت و تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی و ژئوپلتیکی است؛ مشروط بر اینکه این کشور بتواند زنجیره تولید داخلی عناصر نادر خاکی را توسعه دهد.
سخن پایانی
آن‌طور که مشخص است، بیشتر کشورهای دارای معدن، به‌سمت فعالیت‌های کم‌کربن حرکت کرده‌اند و تعدادی از این کشورها، توانسته‌اند، اقدامات مناسبی را در راستای تولید سبز انجام دهند. برزیل، یکی از کشورهایی است که توانسته اقدامات اصولی را در این زمینه انجام دهد. ایران نیز، باید به سمت و سوی تولیدات کم‌کربن حرکت کند تا آلودگی‌هایی که به‌واسطه فعالیت‌های صنعتی ایجاد می‌شود، کاهش یابد.
