دیدکلی از نرخ ارز و طلا در ۴۰ سال گذشته

در سال‌های دهه ۱۳۶۰ جنگ ایران و عراق، کمبود درآمد نفتی و چندنرخی بودن ارز، دلار را از چندده‌تومان به حدود 100 تا 200تومان رساند، هرچند که در آن سال‌ها، کنترل شدید دولتی مانع از جهش آزاد می‌شد، اما شکاف بازار رسمی و آزاد زیاد بود.

در سال‌های دهه ۱۳۷۰، با پایان جنگ، شروع بازسازی و اجرای سیاست تک‌نرخی کردن، دلار را به حدود ۴۰۰ تا۸۰۰ تومان رساند. در این بازه زمانی تورم بالای ۲۰درصد باعث رشد تدریجی نرخ ارز شد.

سال‌های دهه ۱۳۸۰ مصادف بود با افزایش درآمد نفتی و کنترل شدید ارزی و نرخ دلار بین ۸۰۰ تا۱۲۰۰ تومان تثبیت ‌شد. همچنین شکاف بین ارز رسمی و آزاد کمتر شد، هرچند همین روند منجر به ایجاد ریشه‌های جهش بعدی شد.

در سال‌های دهه ۱۳۹۰، تحریم‌های هسته‌ای، جهش شدید ارزی، تورم ساختاری، نرخ دلار را از حدود هزار و 200 تومان تا حدود ۱۵هزار تومان (۱۳۹۸) افزایش داد. در این بازه زمانی بازار با نوسان شدید و ارز چندنرخی مواجه بود.

تحریم‌ها، رشد نقدینگی، کاهش ارزش ریال نیز در دهه ۱۴۰۰ تاکنون، دلار را در مسیر صعودی قرار داده و ارز این ارز معاملاتی امروز در کانال ۱۱۳هزار تومانی در نوسان است. خط روند ۴۰ ساله نرخ ارز حاکی از رشد بوده و هر دوره تحریم یا بحران سیاسی/اقتصادی با جهش‌های ارزی همراه شده است.

طلا و سکه نیز تحت‌تاثیر نرخ جهانی و نرخ دلار داخلی با نوسان بالا همراه بوده و امروز هر گرم طلای ۱۸عیار به... تومان و هر سکه تمام به... تومان رسیده است.

طی دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ در سایه یارانه شدید، نرخ بسیار پایین بود و هر لیتر بنزین معمولا کمتر از ۱۰تومان بوده، اصلاحات تدریجی در دهه ۱۳۸۰ آغاز شد و نرخ از لیتری ۸۰ تا۱۰۰ تومان در اوایل دهه به ۴۰۰ تومان در اواخر همان دهه رسید. سهمیه‌بندی بنزین برای نخستین‌بار در سال ۱۳۸۶ آغاز شد.

فازهای هدفمندی یارانه‌ها از دهه ۱۳۹۰ آغاز شد و بنزین سهمیه‌ای لیتری ۷۰۰ تا هزار تومان و بنزین آزاد نیز لیتری هزار تاهزار و۵۰۰ تومان عرضه شد.

آخرین افزایش عمده نرخ بنزین در آبان ۱۳۹۸ ایجاد شد و بنزین سهمیه‌ای، لیتری هزار و 500 تومان و بنزین آزاد لیتری 3هزار تومان شد.

در جدول زیر به مقایسه بهای دلار، طلا و بنزین در ۴دولت ایران پس از جنگ پرداخته شده است. همان‌طور که می‌بینید، بهترین دولت در مقیاس این شاخص‌ها و ثبات اقتصادی، دولت اصلاحات (سیدمحمد خاتمی) بوده است.

دولت	سال	بنزین آزاد	قیمت سکه (تومان)	قیمت دلار (تومان)
اکبرهاشمی رفسنجانی	۱۳۷۳	۴	۳۰۳۵۲	۲۶۳
	۱۳۷۴	۱۰	۴۴۱۶۹	۴۰۳

 

 

برای بررسی وضعیت نرخ ارز در ۴ دهه گذشته، می‌توان تحولات نرخ غیررسمی دلار را به ۵ دوره تقسیم کرد: دوره اول از سال ۵۷ تا ۶۷، دوره دوم از سال ۶۷ تا ۷۳، دوره سوم از سال ۷۳ تا ۸۱، دوره چهارم از سال ۸۱ تا ۹۲ و دوره پنجم از سال ۹۳ تاکنون. در نگاهی کلی به نرخ دلار در دولت‌های مختلف به جدول زیر می‌رسیم که نمایانگر نرخ دلار در نخستین سال و آخرین سال سکانداری هر دولت است.

دولت‌ها	نرخ دلار/ سال اول	نرخ دلار/ سال هشتم
دولت جنگ/ سید میرحسین موسوی	۲۷ تومان	۱۲۰ تومان
دولت سازندگی/ هاشمی رفسنجانی	۱۲۰ تومان	۴۷۸ تومان
دولت اصلاحات/سیدمحمد خاتمی	۴۷۸ تومان	۹۰۴ تومان
دولت مهرورزی/ محمود احمدی‌نژاد	۹۰۴ تومان	۳۶۰۰ تومان
دولت تدبیر و امید/ حسن روحانی	۳۶۰۰ تومان	۲۵۰۰۰ تومان
دولت عدالت / سیدابراهیم رئیسی	۲۵۰۰۰ تومان	سال دوم در کانال ۵۰۰۰۰ تومان
دولت وفاق ملی/ مسعود پزشکیان	۵۸۰۰۰ تومان	-

 

 

باکس

 دوره اول، از سال ۵۷ تا ۶۷

در سال ۱۳۵۷ و پس از وقوع انقلاب اسلامی، باتوجه به وقایع پیش‌آمده و التهابات سیاسی و شرایط روانی ناشی از تغییر مدیریت سیاست‌گذاری اقتصادی، درآمدهای ارزی کشور با ابهام مواجه شد. وقوع حمله خارجی و جنگ تحمیلی در فاصله کمی پس از انقلاب ۵۷ نیز بر تشدید این شرایط افزود. مجموع این قضایا باعث شد نرخ ارز با جهش چشمگیری در سال ۵۷ مواجه شود.

داده‌های سری زمانی بانک مرکزی مربوط به نرخ ارز در بازار غیررسمی نشان می‌دهد در نخستین سال‌های پس از وقوع انقلاب، نرخ ارز جهش یافت و از ۷ به ۱۰ تومان رسید. به این ترتیب، نخستین شوک ارزی اقتصاد کشور با ۴۰ درصد افزایش نرخ ارز در سال ۵۷ به‌وقوع پیوست. البته تا اواسط سال ۶۸ کالاهای اساسی با نرخ دلار ۷تومانی وارد می‌شد.

 دوره دوم از سال ۶۷ تا ۷۳

در سال ۶۷، کشور با یک شوک متفاوت ارزی با تغییرات وارونه‌ای در نرخ حقیقی ارز مواجه و نرخ واقعی ارز با شوکی منفی ۳۰ درصدی همراه شد و به ۶ تومان رسید. بهبود تدریجی درآمدهای نفتی با نزدیک شدن به پایان جنگ، کاهش تقاضا برای ارز در این سال، دلایل عمده نخستین شوک ارزی منفی در اقتصاد ایران بود.

جز سال‌های اولیه دهه ۶۰، تغییرات نرخ ارز در این دوره به‌نسبت کنترل شد و در مجموع می‌توان گفت با‌رغم تنگنای پیش‌آمده در فروش نفت در سال‌های جنگ، سیاست‌های تعیین‌شده برمبنای صرفه‌جویی در مصارف ارزی و مدیریت تقاضا، باعث شد باوجود کمبود شدید درآمدهای ارزی، نرخ دلار افزایش پیدا نکند.

دهه بعد از سال ۶۷، دوره اوج‌گیری تورم در اقتصاد ایران بود. باوجود اینکه نخستین دولت بعد از دفاع مقدس، کار خود را با نرخ تورم ۹ درصدی شروع کرد، اما تورم در این دوره تا نرخ ۴۹ درصد در سال ۷۴ افزایش یافت و تا سال ۷۶ نیز کماکان حدود ۲۰ درصد باقی ماند. در سال‌های ۶۸ و ۶۹ نرخ ارز همپای تورم بالا رفت و به‌همین‌دلیل، تغییر عمده‌ای در نرخ حقیقی ارز دیده نشد، اما در سال ۷۰ افزایش ناگهانی در نرخ غیررسمی ارز به‌وقوع پیوست و نرخ دلار از ۸ به ۱۴۲ تومان رسید.

در سال‌های ۷۰ و ۷۱، باوجود تورم بالای ۲۰ درصد، سیاست‌گذاران پولی با تزریق ارز به بازار درصدد کنترل نوسان نرخ ارز برآمدند. به‌طوری‌که اقتصاد کشور شاهد وقوع کاهش ۲۰ درصدی در نرخ حقیقی ارز برای 2سال متوالی بود. برخی کارشناسان تورمی بودن اقتصاد در این سال‌ها و نگرانی مسئولان اقتصادی از اثرات رشد نرخ ارز بر تشدید تورم را عواملی می‌دانند که به تثبیت نرخ ارز در بازار غیررسمی در این سال‌ها دامن زده است.

 دوره سوم از سال ۷۳ تا ۸۱

با تشدید روند افزایشی قیمت‌های داخلی و تورم اقتصادی، نرخ ارز نیز به ناگهان در سال‌های ۷۳ و ۷۴ جهش بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. به این ترتیب، نخستین شوک عمده افزایشی در نرخ ارز، پس از شوک اولیه در سال ۵۷، در این دوره پدید آمد. نرخ ارز در سال ۷۳ با حدود ۴۶ درصد افزایش به ۲۶۳ تومان رسید و در سال ۷۴ با حدود ۵۳ درصد افزایش به ۴۰۳ تومان رسید. نرخ تورم نیز در این بازه زمانی وضعیت مشابهی داشت. به‌طوری‌که نرخ تورم سال ۷۳ حدود ۳۵ درصد و تورم سال ۷۴، افزون بر ۴۹ درصد گزارش شد که جهشی بی‌سابقه در نرخ کالا و خدمات را به همراه داشت.

همزمان با وقوع شوک تورمی و از سال ۷۳ به بعد، با تکمیل بازسازی‌ها و تعدیل‌های انجام‌گرفته در اقتصاد کشور، دولت دوباره اقدام به «تثبیت نرخ ارز مرجع» کرد. پیش از این سال و در یک دوره ۸ ساله، نرخ دلار رسمی بانک مرکزی تنها ۵ ریال افزایش یافته و از ۱۷۵تومان در سال ۷۳، به ۱۷۵.۵ تومان در سال ۸۰رسیده بود. حال آنکه ارز در بازار آزاد در سال ۸۰ به قیمتی در حدود ۷۹۲ تومان مبادله می‌شد و مشابه سال ۷۰، در این سال نیز شکاف ایجادشده در سیستم ارزی چندنرخی، سیاست‌گذاران پولی را به تعدیل نرخ ارز غیررسمی واداشت.

 در سال ۸۰ نرخ دلار در بازار آزاد، بیش از 4.5برابر نرخ رسمی آن بود. به این ترتیب در سال ۸۱ در پی نابسامانی بازار ارز و رانت‌های گسترده ناشی از چندنرخی بودن ارز، بانک مرکزی اقدام به افزایش نرخ ارز رسمی و رساندن آن به سطح ۷۹۵ تومان کرد.

 دوره چهارم از سال ۸۱ تا ۹۲

نرخ دلار به‌عنوان ارز مرجع، در دهه ۸۰ یعنی از سال ۱۳۷۹ تا سال ۱۳۸۹، از ۸۱۳ تومان به هزار و۱۰۰ تومان رسید و با رشدی حدود ۲۸ درصدی مواجه شد. در سال ۹۰ همزمان با تشدید زمزمه‌ها مبنی بر محدود شدن درآمدهای نفتی، افزایش نرخ ارز حالتی شتابان به خود گرفت. نرخ غیررسمی ارز در پایان سال ۸۹ معادل ۱۰۳۳ تومان بود، اما در پایان اسفند سال ۹۰، هر دلار امریکا در بازار آزاد هزار و 892 تومان معامله شد؛ یعنی در سال ۹۰، نرخ غیررسمی دلار بیش از ۸۳ درصد افزایش یافت. بیشترین افزایش نرخ در دی‌ماه این سال به‌وقوع پیوست و نرخ ارز دلار در عرض یک ماه رشدی ۱۸درصدی به خود دید. شوک ارزی سال ۹۰ در سال بعد نیز ادامه یافت و در تابستان ۹۱ نرخ ارز از حدود  هزار و ۸۰۰ تومان در تیرماه، به حوالی ۲هزار و۳۰۰ تومان در پایان شهریورماه رسید. افزایش ناگهانی بعدی در نرخ ارز، در مهرماه سال ۹۱ رخ داد. در این ماه نرخ ارز با تقریبا ۹۰۰ تومان افزایش، به ۳هزار و۱۸۲ تومان رسید. البته در سال ۹۱ دامنه نوسانات نرخ ارز بسیار زیاد بود و دلار برحسب ریال رقم 4 هزار تومان هم تجربه کرد، اما بعد از آن، روند کاهشی به خود گرفت و امسال بین 3 هزار تا ۳هزار و۱۰۰ تومان در نوسان بود.

شوک قیمتی طلا و ارز از دهه ۹۰ تا امروز

در سال ۹۰ با تشدید شایعات درباره محدودیت درآمدهای نفتی، نرخ ارز افزایش یافت. نرخ غیررسمی ارز در پایان سال ۱۳۸۹ معادل هزار و 33 تومان بود، اما در پایان اسفندماه ۹۰، نرخ ارز بازار آزاد ایران هزار و 892تومان تعیین شد. به این معنی که نرخ دلار سال ۹۰ و نرخ ارز غیررسمی، ۸۳ درصد افزایش یافت. حداکثر افزایش نرخ مربوط به دی‌ماه این سال و افزایش ۱۸ درصدی نرخ ارز در یک ماه بوده است.

شوکی که در سال ۹۰ رخ داد، در سال بعد نیز ادامه یافت و باعث شد میانگین نرخ دلار آزاد در سال ۹۱، نرخ ۲هزار و۱۰۰ را ثبت کند. افزایش ناگهانی بعدی، نرخ ارز در سال ۱۳۹۲ اتفاق افتاد که در این ماه نرخ آزاد ارز به رقمی افزون بر ۳هزار و ۲۸۵ تومان نیز رسید.

براساس تغییرات میانگین نرخ ارز در ماه‌های فروردین تا اسفند از سال ۹۳ تا ۹۶، نرخ ارز هر سال از مهر تا دی‌ماه افزایش قابل‌توجهی داشته و پس از دی‌ماه کمی کاهش می‌یابد، اما به نقطه قبلی برنمی‌گردد. برای مثال در فروردین ۹۳ نرخ ارز در بازار آزاد ۳ هزار و 99 تومان بود و در پایان آذرماه همان سال این رقم از ۳ هزار و۵۰۰ تومان فراتر رفت، اما در بهمن و اسفند دوباره کاهش یافت و به  هزار و۳۹۳ تومان رسید.

در سال ۹۴ نیز وضعیت به همین منوال بود و تا مرداد، نرخ دلار به کانال ۳ هزار و۳۰۰ تومان رسید و با ادامه این روند تا دی‌ماه هر دلار امریکا ۳ هزار و۶۷۳ تومان معامله شد.

در سال ۹۵ نیز همین وضعیت تکرار شد و در نهایت دلار بازار آزاد در پایان اسفند به ۳ هزار و۷۷۲ تومان رسید. از سال ۹۶ تا ۹۷ نوسان نرخ دلار در منحنی افزایشی ادامه یافت و از سال ۹۷، به‌دلیل اتفاقات سیاسی دلار به‌طرز بی‌سابقه‌ای رشد کرد و در مدت زمان بسیار کوتاهی از دوبرابر نیز فراتر رفت، به‌طوری‌که نرخ دلار ۴ هزار و۹۰۰ تومانی پایان سال ۹۶، در پایان سال ۹۷ به ۱۲ هزار و۹۰۰ رسید.

نوسان نرخ دلار در سال بعد هم ادامه یافت و پایان سال ۹۹ هر دلار امریکا ۲۳ هزار و۹۶۳ تومان معامله شد. روند صعودی نرخ ارز، نرخ دلار پایان سال ۱۴۰۰ را به ۲۷ هزار و۷۳۵ رساند. دلار صرافی ملی با رنج قیمتی ۲۷ هزار تومان سال ۱۴۰۱ را آغاز کرد و این نرخ در پایان همین سال به ۴۹ هزارتومان رسید، هرچند این نرخ در بازار آزاد در روزهای پایانی سال به کانال ۶۰هزار تومان رسید.

دلار آزاد در بیشتر روزهای سال ۱۴۰۲ شرایط باثباتی داشت و از فروردین تا نیمه مهرماه مدام در محدوده ۴۹هزار تومان تا ۵۰ هزار تومان در حرکت بود. البته نباید فراموش کنیم که درتاریخ ۱۰ اردیبهشت درست زمانی که سکه و طلا گرد و خاک راه انداختند و سکه امامی به قله ۳۵ میلیون تومانی رسید، نرخ دلار هم تا مرز ۵۵ هزار تومان بالا رفت. اما این نوسان نرخ، چند روز بیشتر طول نکشید و با ریزش قیمت‌ها در بازار طلا و سکه، دلار هم خودش را عقب کشید.

دلار در 3 ماه تابستان اوضاع آرامی داشت و این آرامش حتی به روزهای اول ماه مهر هم رسید. اما حمله 7اکتبر حماس به مواضع اسرائیل باعث شد رفتار دلار در 6 ماه دوم سال به کل تغییر کند و از نیمه دوم سال با چهره دیگری از دلار آزاد آشنا شدیم. دلار در زمستان هم چهره متفاوتی نسبت به 3 فصل گذشته داشت، به‌طوری‌که برای نخستین‌بار به سقف نرخ خود رسید و روز ۲۹ اسفندماه با نرخ ۶۰ هزار و ۹۴۶ تومان به کار خود پایان داد.

مسعود پزشکیان از 7 مرداد ۱۴۰۳ به‌عنوان رئیس‌جمهوری ایران آغاز به‌کار کرد. در این بازه پرالتهاب یک‌ساله، نرخ دلار در بازار آزاد بیش از ۵۱درصد رشد کرد، اما سکه و به‌ویژه طلای ۱۸عیار با تقاضای فزاینده و بازدهی‌های بالاتر، از دلار جلو افتادند. طی این یک سال، نوسانات شدید ناشی از تحریم‌ها، تنش‌های منطقه‌ای و جنگ، بازارهای مالی را تحت‌تاثیر قرار داد و در نتیجه، قیمت‌ها در بازارهای مالی به‌طورپیوسته افزایشی بود.

در دولت مسعود پزشکیان، نرخ دلار ظرف یک سال از حدود ۶۰ به ۹۰ هزار تومان رسید. نرخ طلای ۱۸عیار با ۱۰۲ درصد افزایش از ۳ میلیون و ۵۶۲ هزار تومان به ۷میلیون و ۲۱۰ هزار تومان رسید و نرخ سکه نیز با ۸۹درصد افزایش از ۴۲ میلیون و ۶۶۰ هزار تومان به ۸۰ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان رسید.

قیمت دلار در آغاز دولت پزشکیان، در بازار آزاد ۵۸هزار و ۹۰۰ تومان بود. این نرخ در طول سال با نوسانات شدیدی همراه شد و در تاریخ اول فروردین ۱۴۰۴، به سقف تاریخی خود یعنی ۱۰۵ هزار و ۵۰۰ تومان رسید.

پس از آن با مداخله‌های محدود دولت، کاهش نسبی در نرخ رخ داد و اکنون با گذشت یک سال از سکانداری دولت مسعود پزشکیان بر اقتصاد ایران، نرخ دلار به ۸۹هزار و ۳۰۰ تومان رسیده است. نرخ دلار در یک سالی که از دولت چهاردهم می‌گذرد به‌طورپیوسته افزایشی بوده و رشد ارزش ۳۰ هزار و ۴۰۰ تومان و بازدهی ۵۱.۶ درصدی را پشت‌سر گذاشته است.

در بازار سکه نیز، نرخ سکه امامی به‌عنوان متر حرکت قطعات سکه، روند مشابه دلار اما با شدت بیشتری داشته است. نرخ سکه امامی ۸ مرداد ۱۴۰۳، بالغ بر ۴۱میلیون و ۹۸۰ هزار تومان بود و در نوروز ۱۴۰۴ به بالاترین سطح یعنی حدود ۱۰۳ میلیون و ۱۰ هزار تومان رسید. امروز در سومین هفته آبان نرخ سکه به..... و هر دلار امریکا به..... تومان رسیده است.

باید گفت؛ در سال نخست ریاست‌جمهوری پزشکیان، هر 3 بازار دلار، سکه و طلا رشد محسوسی را تجربه کردند. باوجود اینکه در مدت یادشده روند قیمت‌ها صعودی بود، اما سیاست‌گذار تلاش کرد با ارزپاشی و ابزارهایی نظیر فشارهای انتظامی، بازارهای مالی را تاحدودی کنترل کند. به‌نظر می‌رسد روند آینده این بازارها نیز همچنان وابسته به باز شدن گره‌های سیاسی و اقتصادی داخلی و بین‌المللی است.