صنعت باز تعریف می‌شود

تجربه تاریخ به ما نشان داده که هر کشور فقط یک بار فرصت دارد که فرآیند صنعتی شدن خودش را کلید بزند؛ دورانی که همه چیز باید کنار هم قرار بگیرد: زمان مناسب، جایگاه جغرافیایی، نیروی انسانی توانمند و فرصت‌های صادراتی جهانی. اگر این فرصت طلایی را از دست بدهیم، و هماهنگی میان ظرفیت‌ها و فرصت‌ها و آمادگی نهادهای مدنی به هم بریزد، احتمال صنعتی شدن کشور خیلی کم می‌شود و ممکن است برای همیشه از قافله جا بماند. این دوره مثل یک پنجره کوچک است که اگر باز نشود، ممکن است دیگر هیچ‌وقت باز نشود و کشور نتواند به توسعه صنعتی و رشد اقتصادی واقعی دست پیدا کند. به همین خاطر، کشورهای در حال توسعه امروز با یک چالش سنگین و بی‌رحم مواجه‌اند؛ چون مدل‌های قدیمی توسعه که روی هم‌پیوستگی در زنجیره‌های جهانی حساب می‌کردند، دیگر جواب نمی‌دهند. در شرایطی که این زنجیره‌ها دارند فرو می‌ریزند، این کشورها تهدید می‌شوند که فقط به تامین‌کنندگان مواد خام تبدیل شوند، چون دانش و فناوری به شکل فزاینده‌ای در دست چند بلوک قدرتمند و رقابتی متمرکز شده. انگار داریم به همان نظم استعماری قدیمی برمی‌گردیم؛ دورانی که کشورهای کوچک‌تر بیشتر به چشم منابع راهبردی مثل معادن و انرژی نگاه می‌شدند، نه شریک واقعی. امروز این روند نو استعماری با جنگ تعرفه‌ای و استراتژی‌های قدرت‌های بزرگ، باعث شده کشورهای کوچک‌تر ناچار شوند منابع ارزشمندشون را بدهند تا سرمایه و فناوری بگیرند، درحالی‌که این وابستگی فناورانه تازه چالشی ساختاری برای آنها ایجاد کرده است. نتیجه اینکه آنها نه‌فقط فرصت صنعتی شدن کامل را از دست می‌دهند، بلکه در چرخه‌ای گرفتار می‌شوند که مرتب باید محصولات کشور دیگری را بخرند و مصرف کنند، و توسعه فناوری مستقل برایشان دست‌نیافتنی‌تر می‌شود. بر این اساس در این گزارش نگاهی داریم به وضعیت صنعت استراتژیک خودرو که در ادامه می‌آید.

خودروسازی در گذار سریع

علی میرزایی‌سیسان، پژوهشگر حوزه صنعت با اشاره به اینکه صنعت خودرو، یک صنعت استراتژیک و تاثیرگذار در اقتصاد جهان است به صمت اظهار کرد: کمتر صنعتی پیدا می‌شود که مثل خودروسازی، صنعت، اقتصاد و ژئوپلیتیک را این‌طور به هم گره زده باشد. رشد این صنعت بستگی تنگاتنگی به همکاری با زنجیره‌های تامین جهانی دارد؛ زنجیره‌هایی که با تحلیل عمیق و تصمیم‌گیری‌های عقلانی دنبال بهترین شرایط اقتصادی برای تولید هستند. اما در سال‌های اخیر، مخصوصا با پیشرفت‌های بزرگ چین در خودروهای برقی و هوشمند، همه چیز عمیقا تغییر کرده است. چین با راهبردی حساب‌شده و قدم‌به‌قدم، قواعد بازی را عوض کرده و سهم بزرگی از قدرت این صنعت را در دست گرفته و توازن قدرت را به نفع خودش تغییر داده است.

میرزایی‌سیسان ادامه داد: در چند دهه گذشته، خودروسازان غربی، به‌ویژه امریکایی‌ها و اروپایی‌ها، از بازار پررونق خودروهای سنتی در چین سودهای کلانی بردند. اما حالا شرایط عوض شده و این شرکت‌ها مجبور شده‌اند برای تولید به زنجیره تامین چین تکیه کنند و ظرفیت اضافی تولید چین را مدیریت کنند؛ تغییری که جایگاه سنتی آنها را به چالش کشیده است. چین با تسلط بر نوآوری در خودروهای برقی و هوشمند و مدیریت بهینه زنجیره تامین، بازی را به نفع تولیدکنندگان خود به هم زده است. صنعت خودرو آلمان که نماد مهندسی دقیق و کیفیت برتر بود، امروز با مشکلاتی مثل ناتوانی در همگام شدن با برقی‌سازی، هزینه‌های سربار بالا و وابستگی به فناوری‌های قدیمی روبه‌رو که رقابت آن را تضعیف کرده است. در امریکا هم، هرچند شرکت‌هایی مثل تسلا نوآوری کرده‌اند، سرعت و ظرفیت تولید خودروهای نوین هنوز با موانع عمده‌ای مواجه است. ژاپن نیز که همیشه به نوآوری شهرت داشت، اکنون چاره‌ای جز بازتعریف سریع استراتژی‌هایش ندارد چون بازار جهان به رهبری چین به سرعت به سمت فناوری‌های جدید حرکت می‌کند.

این پژوهشگر صنعت خودرو خاطرنشان کرد: تحولات صنعتی هم‌زمان با افزایش تنش‌های ژئوپلتیکی مانند جنگ‌های تعرفه‌ای، محدودیت‌های صادراتی و تلاش برای انتقال صنایع راهبردی به کشورهای هم‌پیمان یا داخل مرزها، پیچیدگی رقابت و توازن قدرت را به‌شدت بالا برده‌اند. دولت‌های غربی در مقابل قدرت‌نمایی چین، نقش خود در صنعت خودرو را بازتعریف کردند؛ سیاست‌هایی که اروپایی‌ها با پرداخت یارانه‌ها یا تنظیم مقررات سخت‌گیرانه‌تر زیست‌محیطی دنبال کردند، اما همین اقدامات باعث شد عرضه و تقاضای بازار خودرو اروپا پیچیده‌تر و ناکارآمدتر شود. این تغییر رویکردها، همزمان با فشارهای تعرفه‌ای امریکا، صنعت خودرو جهان را وارد دورانی بحرانی و پرابهام کرده است.

ضرورت تغییرات بنیادین در صنعت خودرو

وی با بیان اینکه در سال‌های اخیر، خودروسازان غربی در بازار چین بسیار زیانده بوده‌اند، اظهار کرد: بازاری که روزگاری افقی بیکران از سودآوری برای برندهای امریکایی و اروپایی می‌شود. برای نمونه، شرکت جنرال موتورز که زمانی یکه‌تاز چین بود، در سال ۲۰۲۴ با زیان عملیاتی سالانه‌ای نزدیک به ۴۶۳ میلیون دلار و بیش از ۵ میلیارد دلار خسارت ناشی از کاهش ارزش دارایی‌ها و بازسازی ساختاری مواجه شده است. همچنین، افت پایدار و کاهش قابل‌توجه حجم فروش، فرصت‌هایی به ارزش میلیاردها دلار را از جنرال موتورز و فورد گرفته است. خودروسازان آلمانی نیز شدیدا در بازار چین آسیب دیدند. فولکس‌واگن، که زمانی رهبر مطلق بازار چین بود، از فروش ۴.۲۳ میلیون دستگاه در سال ۲۰۱۹ به ۲.۹۳ میلیون دستگاه در سال ۲۰۲۴ سقوط کرده است. کاهش ۳۱ درصدی، سالانه حدود ۵۲ میلیارد دلار از درآمد شرکت کاسته است. مجموع زیان سه خودروساز بزرگ آلمانی در بازار چین به بیش از ۶۱ میلیارد دلار و با احتساب خسارات شرکت‌های امریکایی، این رقم به بیش از ۷۱ میلیارد دلار رسیده است. سهم بازار خودروسازان غربی در چین از ۶۴ درصد در سال ۲۰۲۰ به ۳۷ درصد در ۲۰۲۴ سقوط کرد؛ با توجه به حجم بازار چین، برندهای غربی سالانه حدود ۸.۵ میلیون خودرو از فروش خود را از دست داده‌اند و این کاهش معادل ۳۴۰ میلیارد دلار زیان تخمینی سالانه برای غربی‌ها عنوان می‌شود. این آمارها صرفا ارقام مالی نیست، بلکه نشانه از دست رفتن فرصت‌ها و تضعیف رشد اقتصادی و نقش ژیوپلتیک غربی‌ها در بزرگ‌ترین و پویاترین بازار خودروی جهان است. روزگاری که بازار چین در سیطره برندهای غربی بود گذشته و امروز همان برندها با پرسش‌هایی بنیادین درباره جایگاه و آینده خود در چین روبه‌رو هستند. از دست رفتن این موضع به‌سادگی جبران‌پذیر نیست و این تحولات برای خودروسازان امریکایی و آلمانی صرفا یک وقفه نیست، بلکه پایان عصری از سلطه جهانی به شمار می‌رود. انباشت زیان‌های سه برند آلمانی و برای شرکت‌های نامدار امریکایی درمجموع رقمی حدود ۳۴۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود، این رقم غیرقابل‌باور، تاثیر تحولات عمق این صنعت را منعکس می‌کند.

مثلث تاثیرگذار بر خودروسازی جهان 

میرزایی سیسان با اشاره به اینکه آینده صنعت خودرو، چه در مسیر توسعه و چه در مواجهه با انقباض، به برهم کنش پیچیده سه متغیر کلان وابسته است، ادامه داد: شرایط اقتصادی، دینامیک صنعتی و ژئوپلتیک، سه متغیر کلانی هستند که صنعت خودرو به آنها وابسته است. این سه مؤلفه، یک فضای پارامتریک مفهومی ایجاد می‌کنند که مسیر راهبردی و دامنه نوسانات صنعت خودرو در محدوده آن تعریف و محدود می‌شود. در واقع، جهت‌گیری آتی این صنعت را می‌توان به برداری پویا درون یک مثلث تشبیه کرد که هر حرکت آن، همواره محدود به و در تعامل و تاثیر متقابل سه ضلع اقتصاد کلان، صنعت و ژئوپلتیک شکل می‌گیرد. فضایی که این سه عامل بنیادین یعنی شرایط اقتصادی، دینامیک صنعتی و ژئوپلتیک، اضلاع اصلی آن را تشکیل می‌دهند، چارچوبی پویا و بهم تنیده، برای تعریف و محدود کردن مسیر حرکت، دامنه نوسانات و ظرفیت رشد صنعت خودرو فراهم می‌آورد.

وی افزود: تمامی تحولات آینده و جهت‌گیری‌های این صنعت را می‌توان به برداری متغیر درون این مثلث نسبت داد که پیوسته از وضعیت و قدرت نسبی هر ضلع اثر می‌پذیرد. در این مفهوم، شرایط اقتصادی نقش بستر اصلی و زیرساخت را بازی می‌کند؛ به این معنا که عواملی چون قدرت خرید، سطح تقاضا، نرخ تورم، نرخ بهره و دسترسی به سرمایه، مستقیم‌ترین تاثیر را بر فعالیت خودروسازان و بازار دارند. هم‌زمان، دینامیک صنعتی عرصه‌ای است که نوآوری فناورانه، ورود بازیگران جدید، تحول مدل‌های کسب‌وکار و چالش‌های زنجیره تامین را در برمی‌گیرد و ساختار و مزیت‌های رقابتی را بازتعریف می‌کند. ضلع سوم، ژئوپلتیک، در سیاست‌های بین‌المللی، قوانین تجارت، مقررات واردات و صادرات، تحریم‌ها و همکاری‌های بین‌دولتی ریشه دارد؛ به‌گونه‌ای که کوچک‌ترین ناپایداری یا تغییر در محیط ژئوپلتیکی، می‌تواند روند فعالیت، دسترسی به بازار و زنجیره ارزش این صنعت را به‌شدت متأثر کند.

میرزایی‌سیسان با تاکید بر پیوند و تاثیر متقابل این سه ضلع در پایان خاطرنشان کرد: این سه بخش در صنعت خودرو بسیار تاثیرگذارند. حتی کشوری برخوردار از منابع مالی و برنامه‌های فناورانه بلندپروازانه، بدون واکاوی پویا و ارتقای هم‌زمان وضعیت اقتصادی، صنعتی و ژئوپلتیکی، به موفقیت پایدار در توسعه صنعت خودرو دست نخواهد یافت. اکنون بیش از هر زمان دیگر، ساختار و آینده این صنعت مهم در تلاقی و تعامل دائمی میان این سه نیرو رقم می‌خورد و آثار این روابط، صرفا چارچوب اقتصاد و سیاست کشورها را متحول نمی‌سازد، بلکه جایگاه صنایع ملی را نیز بازتعریف می‌کند. در چنین بستری، نقش دولت و نظام حکمرانی در مدیریت و جهت‌دهی اضلاع این مثلث، حیاتی و چندبعدی است. مسئولیت حاکمیت، صرفا به مداخلات مقطعی یا سیاست‌های بخشی محدود نیست، بلکه باید فراهم‌کننده بستر پایداری باشد که ثبات اقتصادی، شفافیت مقررات و پیش‌بینی‌پذیری سیاست‌ها را تضمین کند. ثبات قوانین اقتصادی، فضای کسب‌وکار شفاف و استمرار مقررات، آگاهی مدیران ارشد خودروسازی، پیش‌شرط جذب سرمایه‌گذاری، تقویت همکاری‌های فناورانه و استحکام زنجیره تامین تلقی می‌شود. در سطح اجرایی، دولت باید با سیاست‌گذاری اصولی، حفظ محیط اقتصادی باثبات، تدوین مقررات روشن در عرصه تجارت و صنعت و کاهش بروکراسی و مداخلات زائد، زمینه پویایی فضای صنعتی و اقتصادی را فراهم آورد. در عرصه بین‌المللی نیز، مدیریت هوشمندانه روابط خارجی، تامین منافع ملی از رهگذر دیپلماسی فعال و سیاست‌های چندجانبه، نقشی کلیدی در رفع موانع، انتقال فناوری، حفظ دسترسی به بازارها و مقابله با تهدیدات و تحریم‌های ناگهانی خواهد داشت.

سخن پایانی

بنابر این گزارش دستیابی به توسعه پایدار و ماندگار در صنعت خودرو تنها زمانی محقق می‌شود که ساختار حکمرانی با تقویت سطح تصمیم‌گیری و افزایش کارآمدی، هر سه ضلع اقتصاد، صنعت و ژئوپلتیک را به شکل هوشمندانه و منعطف مدیریت کند. 

کشوری که بتواند رشد اقتصادی واقعی و پایدار ایجاد کند، قوانین قابل اتکا و آینده‌نگر وضع کند و ظرفیت تعاملات بین‌المللی و تاب‌آوری ژئوپلتیکی خود را توسعه دهد، خواهد توانست صنعت خودروسازی‌اش را بدون وابستگی به یارانه‌ها و حمایت‌های دولتی، در فضایی امن‌تر و رقابتی‌تر به رشد و شکوفایی برساند و افق‌های صنعتی‌اش را گسترده‌تر کند. 

گرچه پیش‌بینی آینده با قطعیت ممکن نیست، اما یک چیز واضح است: ساختار جهانی صنعت خودرو با پیوند ناگسستنی صنعت، اقتصاد و ژئوپلتیک در حال بازتعریف است و هرگز به مسیر گذشته بازنخواهد گشت؛ این تحول عمیق، هم سیاست و اقتصاد کشورهای جهان را متأثر می‌کند و هم نقش متقابل صنایع ملی و اقتصادها را در شکل‌دادن آینده این صنعت پایدارتر و تعیین‌کننده‌تر خواهد ساخت.