مدیریت آب با ایجاد انگیزه
مرضیه توکل : بحران آب در کشور بسیار جدی شده و سیاست‌گذاران را بر آن داشته که تحولاتی در شیوه مدیریتی‌شان لحاظ کنند. بخشی از این تحول به‌طور قطع بخش مصرف را هدف قرار خواهد داد. بر همین مبنا سیاست‌گذاری‌هایی در راستای مصرف آب در ساختمان‌ها مدنظر قرار گرفته است. در همین راستا روز گذشته نشست تخصصی بررسی ضرورت تدوین آیین‌نامه جامع بهینه‌سازی مصرف آب در ساختمان‌ها با حضور عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور، نمایندگانی از وزارت راه و شهرسازی، امین مقومی رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان و رئیس و اعضای فدراسیون صنعت آب برگزار شد. آنچه در ادامه می‌خوانید گزارش صمت از اظهارات مسئولان در این نشست است.
شروع قوه قهریه با پایان مهندسی
سخنگوی صنعت آب کشور اظهار کرد: مشکل اصلی آب کشور مدیریت است؛ نه کمبود آن و راهکارهای کوتاه‌مدت کافی نیست؛ بر همین مبنا راهکارهای اصلی طراحی ابزارهای مدیریتی، بازچرخانی آب و اصلاح مقررات ساختمان برای توسعه پایدار است.
به‌گزارش صمت عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور در نشست تخصصی بررسی ضرورت تدوین آیین‌نامه جامع بهینه‌سازی مصرف آب در ساختمان‌ها تاکید کرد: وضعیت منابع آب کشور و مدیریت آن بر کسی پوشیده نیست و بسیاری از مسائل ریشه در دهه ۴۰ دارد.
او به پیشینه تاریخی مدیریت آب تهران اشاره کرد و افزود: برخی پروژه‌های ناموجه در بخش آب، تحت نفوذ افراد صاحب قدرت شکل گرفته‌اند، اما اتهام «مافیای آب» به‌معنای واقعی، پاسخی درست به مسائل پیچیده این حوزه نیست.
وی ادامه داد: ظرفیت بارگذاری جمعیت و فعالیت در بسیاری از شهرهای ایران نظیر تهران، کرج، اصفهان، تبریز، مشهد و شیراز محدود است؛ با این حال نمی‌توان با اعمال محدودیت صرفا ساخت‌وساز را متوقف کرد، بلکه باید با بهره‌گیری از ابزارهای مدیریت شهری و قاعده‌گذاری، انرژی گسترده موجود در ساخت‌وسازها را به سمت توسعه پایدار هدایت کرد.
او از تجربه برخورد با چاه‌های غیرمجاز و ناکامی روش‌های قهری برای کنترل منابع آب یاد کرد و گفت: «قوه قهریه جایی شروع می‌شود که مهندسی تمام شده؛ مدیریت منابع باید از طریق هدایت صحیح شهروندان و ایجاد انگیزه برای رفتار درست صورت گیرد.»
بزرگ‌زاده با مقایسه رویکرد خود با فلسفه کنگفو در رزمی‌کاری بیان کرد: باید انرژی گسترده و جریان‌های توسعه نامتوازن را با ابزارهای هوشمندانه و مدیریت انرژی حریف کنترل کرد، نه صرفاً با زور یا مقابله مستقیم.
وی با اشاره به یک ابزار مدیریتی که امکان افزایش ساخت‌وساز در شهرها را مشروط به تامین منابع آب و حفظ تاب‌آوری سرزمین می‌کند. گفت: در مناطقی مانند تهران، اصفهان یا یزد، سرمایه‌گذاری روی تصفیه آب خاکستری و سیاه، جمع‌آوری آب باران و آزادسازی زمین‌های کشاورزی برای تامین منابع آب پیشنهادهایی است که به‌طور قطع اثرات مثبتی خواهد داشت.
او افزود: این طرح‌ها با دستور رئیس‌جمهور و مصوبه شورای‌عالی آب به سازمان نظام مهندسی، مسکن و شهرسازی ابلاغ شده و در برنامه هفتم توسعه نیز مورداشاره قرار گرفته است
بزرگ‌زاده در پایان، تاکید کرد: مدیریت منابع آب کشور نیازمند تصمیمات سترگ و اقدامات بلندمدت است و راهکارهای ساده و کوتاه‌مدت نمی‌تواند مسائل پیچیده بخش آب را حل کند.
آب مصرفی تهران از مناطق دیگر غصب می‌شود
رئیس فدراسیون صنعت آب کشور، با هشدار نسبت به ورشکستگی آبی ایران گفت: منابع آب تجدیدپذیر کشور از ۱۳۰ به ۶۶ میلیارد مترمکعب کاهش یافته و تهران تمام آب مصرفی خود را از دیگر مناطق «غصب» می‌کند. هیچ مقررات الزام‌آوری برای بازچرخانی آب در ساختمان‌ها وجود ندارد و اگر روند فعلی ادامه یابد، کلانشهرهای ایران تا سال ۱۴۱۵ در معرض تخلیه و فروپاشی آبی قرار می‌گیرند.
به‌گزارش صمت رضا حاجی‌کریم، رئیس فدراسیون صنعت آب کشور در نشست تخصصی بررسی ضرورت تدوین آیین‌نامه جامع بهینه‌سازی مصرف آب در ساختمان‌ها گفت: ظرفیت مجاز کاری ۱۴۶۲۳ شرکت پیمانکار در کشور حدود ۳۶ میلیارد دلار در سال است، در حالی که بودجه آبی کشور در امسال تنها ۶۱ هزار میلیارد تومان (معادل ۶۰۰ میلیون دلار) است؛ یعنی فقط یک‌شصتم ظرفیت موجود برای فعالیت این شرکت‌ها در دسترس است.
وی ادامه داد: در حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی نیز شرکت‌های ایرانی ظرفیت حداقل ۳.۵ میلیارد دلار در سال را دارند، اما درحال‌حاضر این رقم بسیار پایین‌تر از حد واقعی است.
گرم‌ترین سال تاریخ و کاهش منابع آبی
رئیس فدراسیون صنعت آب کشور با اشاره به گزارش سازمان جهانی هواشناسی گفت: سال ۲۰۲۴ میلادی گرم‌ترین سال تاریخ بوده و کشور ما در منطقه‌ای قرار گرفته که بیشترین تاثیر را از پدیده گرمایش زمین می‌پذیرد. طبق نمودارهای ۵۰ سال اخیر، در هر دهه حدود ۰.۴۱ درجه افزایش دما ثبت شده است.
او تاکید کرد: کاهش نزولات جوی و افزایش دما باعث شده منابع آب تجدیدشونده کشور از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۲ به ۱۰۳ میلیارد مترمکعب در سال ۱۴۰۰ کاهش یابد. با هر یک درجه افزایش دما، ظرفیت تبخیر ۶ درصد افزایش می‌یابد و هر دو درجه افزایش دما افزایش حدود ۲۷ میلیارد مترمکعبی تبخیر را به همراه دارد.
حاجی‌کریم اظهار کرد: در شرایط نرمال، منابع آب تجدیدپذیر کشور ۱۰۳ میلیارد مترمکعب است، اما در سال آبی گذشته (۱۴۰۳–۱۴۰۲) این رقم به ۶۶ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. این وضعیت باید زنگ خطر جدی برای همه ما باشد.
هشدار نسبت به فرونشست و بحران دشت‌ها
وی با اشاره به وضعیت بحرانی دشت‌های کشور گفت: بر اثر برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، تقریبا تمام دشت‌های فلات مرکزی ایران به دشت بحرانی تبدیل شده‌اند. در شهر تهران، میزان فرونشست در برخی مناطق به ۳۰ سانتی‌متر رسیده و این پدیده از حاشیه شهر به مناطق مرکزی مانند مناطق ۱۸ و ۹ گسترش یافته است.»
به‌گفته حاجی‌کریم، «امروز ۹۹.۹ درصد جمعیت شهری و ۸۶.۸ درصد جمعیت روستایی کشور تحت پوشش شبکه‌های آب سالم هستند؛ رقمی که بالاتر از میانگین جهانی است. در حوزه فاضلاب شهری نیز پوشش کشور تقریبا معادل استانداردهای بین‌المللی است.»
بحران مصرف آب در تهران
وی با اشاره به وضعیت تهران در حوزه آب گفت: شهر تهران با وسعت ۷۰۰ کیلومترمربع تنها ۱۲۰ میلیون مترمکعب بارندگی سالانه دارد که از این میزان فقط ۵۰ میلیون مترمکعب قابل‌استفاده است، در حالی که مصرف سالانه شهر بیش از یک میلیارد مترمکعب است. به‌عبارت ساده، آب تهران از مناطق دیگر مانند طالقان، لار و ماملو تامین می‌شود و تمام این آب عملا غصبی است و از منابع مناطق دیگر برداشت شده است.
او افزود: در حالی که شاخص پایداری آب باید ۱۷۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر در سال باشد، در استان تهران این شاخص به ۳۲۵ مترمکعب کاهش یافته است. این نشان می‌دهد ما در شرایط بسیار بحرانی قرار داریم؛ در تهران ۹۴ درصد آب تجدیدپذیر مصرف می‌شود و سطح آب‌های زیرزمینی پیوسته کاهش می‌یابد.
ضرورت بازچرخانی آب و اصلاح مقررات
رئیس فدراسیون صنعت آب کشور در ادامه گفت: در بدن انسان، آب تا ۱۱ بار بازیافت می‌شود، اما در شهرهای ما چنین سازکاری وجود ندارد. در تهران، اگر بتوانیم پساب را بازچرخانی کنیم، فاصله میان مصرف کنونی و مصرف پایدار پر می‌شود. متاسفانه سرعت حرکت ما به سمت اصلاحات و بازچرخانی بسیار کند است.
وی با اشاره به کمبود مقررات افزود: هیچ مقرره‌ای در نظام مهندسی ساختمان، شورای‌عالی شهرسازی یا وزارت نیرو وجود ندارد که سازنده را ملزم به استفاده از سیستم بازچرخانی آب کند. به‌عنوان مثال، یک مجتمع تجاری بزرگ مانند پالادیوم روزانه ۳۵۰ هزار لیتر آب را در قالب برج خنک‌کن مصرف می‌کند، بدون اینکه ملزم به بازیافت آن باشد.
پیشنهادهای فدراسیون صنعت آب
حاجی‌کریم تاکید کرد: پیشنهاد فدراسیون این است که ساختمان‌ها براساس گروه‌بندی مقررات ملی ساختمان، از متراژی به بالا موظف به استفاده از سیستم‌های بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب شوند. همچنین باید مشوق‌ها و مقررات بازدارنده برای این موضوع تدوین شود.
او در ادامه به ماده ۴۰ بند ب قانون برنامه هفتم توسعه و ماده ۶ لایحه بازچرخانی آب اشاره کرد و افزود: فدراسیون صنعت آب با همکاری وزارت نیرو، سازمان نظام مهندسی و وزارت مسکن، مدلی برای مشارکت عمومی-خصوصی (PPP) در پروژه‌های بازچرخانی و بازیافت آب تدوین کرده است.
عدم تطابق شدت بحران با سرعت عمل
وی با اشاره به اهمیت آموزش گفت: سازمان نظام مهندسی با بیش از ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار عضو، ظرفیت بالایی برای ترویج فرهنگ بازچرخانی آب دارد و فدراسیون صنعت آب با ایجاد یک آکادمی تخصصی می‌تواند به آموزش مهندسان تأسیسات در این زمینه کمک کند.
رئیس فدراسیون صنعت آب در پایان با بیان اینکه سرعت حرکت ما با شدت بحران آب تطابق ندارد، گفت: در صورت بی‌توجهی به مسئله ناترازی آب در کلانشهرها، پدیده‌هایی مانند تخلیه اصفهان تا سال ۱۴۱۵ ممکن است به واقعیت تبدیل شوند. کشورهایی مانند هلند، بلژیک و کانادا باوجود منابع آبی فراوان، سختگیرانه‌ترین مقررات مصرف را دارند؛ این همان بلوغ تمدنی است که ما نیز باید به آن برسیم.
به دقیقه ۹۰ دل می‌بندیم
رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور در نشست تخصصی بررسی ضرورت تدوین آیین‌نامه جامع بهینه‌سازی مصرف آب در ساختمان‌ها اظهار کرد: ما ظرفیت‌های بسیاری در بخش فنی و نیروی انسانی در حوزه آب داریم، اما در مقابل در بخش سیاست‌گذاری و اجرا چالش‌ها کم نیستند.
به‌گزارش صمت امین مقومی، رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور بیان کرد: ما در بخش فنی و نیروی انسانی دارای ظرفیت‌های ارزشمندی در حوزه آب هستیم و به‌اصطلاح توانمندی ما در این بخش‌ها ثابت‌شده است؛ ضمن اینکه یک تاریخ درخشان مهندسی آب با گواه قنات داریم. اینها نقاط مثبت ما در حوزه آب است، اما در نقطه مقابل چالش‌هایی نیز وجود دارد.
وی در تشریح چالش‌هایی که در حوزه آب وجود دارد، بیان کرد: ما در دو بخش «سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری» و «اجرا» درگیر نواقص و کاستی‌هایی هستیم که باید برطرف شود. البته اکنون اقداماتی در راستای بروزرسانی قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به انرژی و مشخصا آب در حال انجام است، اما باید در زمان‌بندی این بروزرسانی‌ها تجدیدنظر کرده و سرعت بیشتری به آن ببخشیم.
اجرا باید مرحله‌ای-منطقه‌ای باشد
مقومی با تاکید بر اینکه اجرای یکباره قانون سبب می‌شود نتایج مثبتی از آن حاصل نشود، ادامه داد: قوانین باید به‌صورت مرحله‌ای-منطقه‌ای به اجرا برسند تا دستاورد‌های ملموس‌تری داشته باشند و این اتفاق به‌طور قطع همراهی و هم‌افزایی نهادها را می‌طلبد.
وی درباره چالش‌های حوزه اجرا گفت: در بخش اجرا باید تلاش‌ها در جهت تقویت آموزش بیشتر شود؛ ضمن اینکه ارائه مشوق‌ها البته به‌شرط پایش‌های بعدی نیز کارآمد خواهد بود. گاهی برخی مشوق‌ها برای تحقق اهداف مدیریتی تخصیص می‌یابد، اما چون پایشی در عملکرد وجود ندارد، عملا این مشوق‌ها کمکی به تحقق اهداف نمی‌کنند. مقومی در پایان گفته‌هایش اظهار کرد: متاسفانه شیوه مدیریت در کشور ما به‌نوعی فوتبالی است؛ یعنی باور ما این است که ۹۰ دقیقه فرصت وجود دارد و با اتکا به این ۹۰ دقیقه عموما فرصت‌های موجود را از دست می‌دهیم و دل به گل دقیقه ۹۰ می‌بندیم؛ البته شاید در برخی مواقع موفق به زدن این گل شویم، اما نباید نگاه این‌گونه باشد.
وی در پایان مهم‌ترین راهکارهای گذر از چالش‌های موجود را اعتماد مجدد به تخصص و جامعه مهندسی و مهندسی آب در حوزه آب در تمامی گرایش‌ها، شکل‌گیری یک هم‌افزایی و وفاق میان دست‌اندرکاران حوزه آب و در نهایت مطالبه‌گری عنوان کرد.
نگاه ملی در حوزه آب وجود ندارد
در بخش دیگر این نشست عضو هیات‌مدیره شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور بیان کرد: در حوزه آب تاکنون نگاه ملی حاکم نبوده و بخشی به مسئله نگاه شده و تنها وزارت نیرو را مسئول مدیریت این حوزه دانسته‌ایم؛ در حالی که آب موضوعی فرابخشی است و مدیریت آن همراهی و همکاری ملی می‌طلبد.
علی سیدزاده، عضو هیات‌مدیره شرکت مهندسی آب و فاضلاب اظهار کرد: میزان بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی جاری تاکنون ۲.۲ میلیمتر بوده که این رقم نشان‌دهنده کاهش ۷۷ درصدی بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت و کاهش ۸۳ درصدی نسبت به سال آبی گذشته است.
وی با بیان اینکه از ۳۱ استان کشور، ۱۵ استان از کل بارندگی ۲.۲ میلیمتری هیچ سهمی ندارند، تصریح کرد: در حدود ۲۰ سالی که من در حوزه آب فعالیت می‌کنم چنین جدولی با ارقام صفر ندیده‌ام؛ با این توصیف شکی نمی‌ماند که وضعیت آب بسیار بحرانی است و باید فکری برای آن کرد.
سیدزاده با تاکید بر اینکه رفع مشکل آب نیازمند اتحاد ملی است، ادامه داد: به‌طور قطع همراهی و همفکری دولت، بخش خصوصی، دانشگاهیان در رفع بحران آب نتایج ارزشمندی به‌دنبال خواهد داشت. مشکل این است که تاکنون در حوزه آب نگاه ملی وجود نداشته و نگاه بخشی حاکم بوده که همین امر مانع رفع مشکل شده است.
عضو هیات‌مدیره شرکت مهندسی آب و فاضلاب اظهار کرد: برخی تصمیمات اشتباه از جمله بارگذاری‌های جمعیتی در مناطق بدون پشتوانه آبی این ذهنیت را ایجاد کرده که مافیای آب در کشور ما فعال است؛ در حالی که این‌گونه نیست.
سخن پایانی
شاه‌بیت گفته‌های کارشناسان در نشست تخصصی بررسی ضرورت تدوین آیین‌نامه جامع بهینه‌سازی مصرف آب در ساختمان‌ها رفع مشکل آب و گذر از بحران کنونی با ایجاد هم‌افزایی و وفاق تمامی ارگان‌های دست‌اندرکار چه در بخش خصوصی و چه دولتی است و با نگاه بخشی در این حوزه اهداف محقق نخواهند شد و چالش‌های موجود به قوت خود باقی خواهند ماند.
