مسیر سخت صادرات
بازار جهانی در حال تغییر است و تولیدکنندگان ایرانی دوباره خود را در برابر موجی تازه از محدودیت‌های سیاسی و اقتصادی می‌بینند؛ محدودیت‌هایی که این بار نه‌تنها نفت، بلکه به‌طورمستقیم بر آینده تولیدات صادرات‌محور کشور سایه انداخته است. تحریم‌های اخیر که در پی افزایش فشارهای بین‌المللی و تشدید فضای مکانیسم ماشه شکل گرفته، بسیاری از مسیرهای رسمی تجارت را برای ایران دشوار کرده‌اند؛ اما در دل این دشواری، نبرد تازه‌ای بر سر حفظ بازارهای هدف آغاز شده است. این روزها کارخانه‌داران، صادرکنندگان و فعالان اقتصادی می‌دانند که رقابت دیگر فقط در کیفیت و نرخ خلاصه نمی‌شود، بلکه در سرعت، اعتماد و دسترسی شکل گرفته است. رقبا در منطقه، از ترکیه تا امارات، از خلأ حضور قدرتمند ایران در برخی بازارها، نهایت استفاده را می‌کنند. پرسش اصلی این است؛ ایران چگونه می‌تواند در شرایطی که فشارهای لجستیکی، محدودیت‌های بانکی و دشواری‌های تامین مواد اولیه بیش از همیشه نفس تولید را سنگین کرده، مسیر رشد صادرات را حفظ کند؟ گرچه ابعاد چالش گسترده است، اما تجربه سال‌های گذشته نشان داده که تولیدکننده ایرانی توان عبور از بحران را دارد؛ آنچه امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز است، بازتعریف نقشه صادرات و تمرکز بر ظرفیت‌های تولیدی است که بتوانند در میدان رقابت خاورمیانه و فراتر از آن، حرف آخر را بزنند.
زنجیره تامین زیر سایه محدودیت‌ها
با شدت گرفتن تحریم‌ها، زنجیره تامین مواد اولیه برای صنایع صادرات‌محور ایران بیش از هر زمان دیگری تحت‌فشار قرار گرفته است. واردات برخی مواد راهبردی که ستون‌فقرات تولید در بخش‌های فلزی، پتروشیمی، غذایی و نساجی را تشکیل می‌دهد، اکنون با مسیرهای طولانی‌تر و هزینه‌های بالاتر همراه شده است. این تغییر مسیرها، نه‌تنها زمان تولید را افزایش می‌دهد، بلکه بر نرخ تمام‌شده کالا نیز اثر مستقیم دارد. در چنین فضایی، هر روز تأخیر در تامین مواد، یعنی عقب افتادن از رقبا.
کارخانه‌ای در اصفهان که پیش‌تر مواد اولیه خود را از یک تامین‌کننده اروپایی دریافت می‌کرد، امروز مجبور است از مسیرهای آسیایی با کیفیت متفاوت خرید کند؛ نتیجه، افتی هرچند جزئی در کیفیت محصول نهایی و افزایش هزینه‌های تولید است. این اتفاق محدود به یک صنعت یا یک محصول نیست؛ تقریبا همه بخش‌های صادراتی با چنین چالش‌هایی مواجهند.
این فشار بر زنجیره تامین، دسترسی ایران به فناوری و ماشین‌آلات روز دنیا را نیز محدود کرده است. صنایع به نوسازی خطوط تولید نیاز دارند، اما در عمل، بسیاری از تجهیزات یا در دسترس نیستند یا با هزینه چندبرابری و زمان تحویل طولانی‌تر به کشور می‌رسند. رقبا، به‌ویژه ترکیه، با استفاده از ماشین‌آلات مدرن، محصولات با کیفیت‌تر و ارزان‌تر روانه بازار می‌کنند. در این شرایط، حفظ جایگاه صادراتی ایران نه‌تنها به تامین مواد اولیه، بلکه به قدرت چانه‌زنی و شبکه‌سازی تجاری در بازارهای جهانی وابسته شده است؛ شبکه‌ای که از مسیرهای رسمی دور شده و به ارتباطات غیرمستقیم و واسطه‌های‌ثالث متکی است.
نبرد بازارهای منطقه
بازارهای منطقه‌ای، که زمانی سکوی پرتاب صادرات غیرنفتی ایران بودند، امروز به میدان رقابتی شدید تبدیل شده‌اند. عراق، افغانستان، آسیای میانه و قفقاز همچنان بهترین فرصت‌ها برای تولیدکنندگان ایرانی به‌شمار می‌روند، اما رقبا با سرعتی بسیار بیشتر از گذشته در حال تصاحب این بازارها هستند. ترکیه با امتیاز نزدیکی جغرافیایی و توافقات تجاری با اروپا، محصولات استاندارد و متنوع را با نرخ رقابتی به این کشورها عرضه می‌کند. امارات با تمرکز بر نقش هاب لجستیک، توانایی تحویل سریع کالا را به مشتریان تضمین کرده و همین مزیت، اعتماد خریداران را جلب می‌کند. در این میدان، کیفیت و تنوع محصول دیگر تنها معیار تصمیم مشتری نیست؛ سرعت تحویل، ضمانت نرخ و سهولت پرداخت نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. تحریم‌ها مسیر نقل و انتقال پول را برای بسیاری از مشتریان دشوار کرده و این مسئله باعث شده برخی از واردکنندگان به سمت تولیدکنندگان دیگر متمایل شوند. برای مثال، یک مشتری قفقازی که پیش‌تر محصولات ساختمانی ایرانی را ترجیح می‌داد، اکنون به‌دلیل مشکلات بانکی به‌سمت تامین‌کننده ترک حرکت کرده است.
این واقعیت تلخ نشان می‌دهد که رقابت منطقه‌ای در حال دگرگونی است و ایران برای حفظ جایگاه خود باید استراتژی تازه‌ای داشته باشد. ایجاد پایگاه‌های توزیع در کشورهای هدف، استفاده از ارزهای محلی و ورود به توافقات تهاتری می‌تواند این مسیر را کوتاه‌تر کند. سرعت و انعطاف عمل، همان نکته‌ای است که می‌تواند در جنگ بازارها، برگ برنده صادرکننده ایرانی باشد.
راه عبور؛ بازتعریف مسیر تولید صادراتی
گرچه فشار سیاسی و اقتصادی بر تولیدات صادرات‌محور سنگین است، اما ایران همچنان ظرفیت‌های بالقوه زیادی دارد که با سیاست‌گذاری درست می‌تواند آنها را بالفعل کند. نخستین گام، بازتعریف ساختار تولید بر اساس نیاز بازارهای هدف است. محصولات باید نه برمبنای آنچه در داخل متداول است، بلکه براساس استانداردها و سلیقه مشتریان خارجی طراحی و تولید شوند. این رویکرد، علاوه بر افزایش جذابیت کالا، جایگاه ایران را در رقابت سالم تثبیت می‌کند.
در بخش فناوری، سرمایه‌گذاری روی نوسازی خطوط تولید حتی با منابع محدود داخلی، ضروری است. تجربه نشان داده است هرچه کیفیت و دوام کالا بالاتر باشد، مشتریان آماده پذیرش محدودیت‌های لجستیکی هستند. در کنار این، باید به بازاریابی هوشمندانه توجه کرد. حضور در نمایشگاه‌های منطقه‌ای، هرچند به‌صورت محدود یا از طریق نمایندگی‌های محلی، می‌تواند مسیر یافتن مشتریان جدید را باز کند. مدیریت هوشمند زنجیره تامین نیز اهمیت بالایی دارد. این روزها برخی صنایع با ایجاد شبکه‌های تامین چندجانبه در آسیا و افریقا توانسته‌اند بخشی از فشار تحریم‌ها را کاهش دهند. استفاده از مسیرهای لجستیکی جایگزین و انعطاف در قراردادها، باعث حفظ تعهد به مشتریان شده و اعتبار برند را در بازار جهانی تقویت می‌کند. در نهایت، موفقیت صنایع صادرات‌محور ایران در شرایط جدید، ترکیبی از نوآوری، سرعت تصمیم‌گیری و توانایی تطبیق با محیط تجاری متغیر خواهد بود.
۷۵ درصد صادرات ایران در گرو ۵ کشور محدود
مجیدرضا حریری، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین، در گفت‌وگوی خود با صمت تاکید کرد؛ بیش از ۷۵درصد مبادلات خارجی ایران تنها با چین، امارات، عراق، ترکیه و افغانستان انجام می‌شود. این تمرکز شدید نشان می‌دهد ارتباط ایران با بازارهای دیگر هر روز کمتر می‌شود.
چرا بازارهای صادراتی ایران کوچک مانده‌اند؟
وی بااشاره به ماهیت کالاهای صادرشده توضیح داد: بخش عمده صادرات ایران شامل مواد خام یا کم‌فرآوری‌شده، مانند محصولات معدنی و نفتی است که خریداران اصلی آن کشورهای صنعتی هستند. اما از آنجا که بسیاری از این کشورها مانند امریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن، کره‌جنوبی و کانادا تحت سیاست‌های تحریمی با ایران همکاری نمی‌کنند، دسترسی به بازارهای ثروتمند عملا بسته است. این تحریم‌ها نه‌تنها صادرات، بلکه واردات از این کشورها را نیز متوقف و ساختار تجارت خارجی را آسیب‌پذیر کرده است.
چالش تولید صادرات‌محور
حریری با انتقاد از نبود تولیدات صادرات‌محور افزود: تمرکز صرف بر توسعه بازارهای هدف کافی نیست، بلکه باید کیفیت و نرخ محصولات تولیدی ایران به سطح رقابت جهانی برسد. به‌گفته وی، اگر بازار افغانستان و عراق از دست برود، مشخص نیست کدام کشور پذیرای کالاهای ساخته‌شده ایرانی خواهد بود. نبود برنامه‌ریزی تولیدی متناسب با نیاز بازارهای جهانی، دلیل اصلی عقب‌ماندگی صادرات است.
تجارت خارجی بدون 3 ستون حیاتی
وی یادآور شد؛ تجارت بین‌المللی بر 3 ستون بانکداری، بیمه و حمل‌ونقل استوار است، اما ایران در هر 3 بخش تحت‌تحریم قرار دارد. در نتیجه، تعداد کشورهایی که ریسک همکاری با ایران را می‌پذیرند، روزبه‌روز کمتر می‌شوند و محدودیت در بازارهای هدف به پدیده‌ای عادی تبدیل شده است.
تمرکز بر همسایگان
حریری گفت: مطابق سیاست‌های تجاری، از سال ۱۴۰۰ اولویت نخست تعاملات خارجی به کشورهای همسایه و سپس هند و چین داده شد؛ در مرحله دوم نیز بازارهای امریکای لاتین در نظر گرفته شدند. در سراسر جهان، روابط تجاری با همسایگان به‌طورطبیعی حجم بیشتری دارد و ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست.
راهکارهای گسترش بازارها
به‌عنوان راه‌حل وی بر 2 مسیر موازی تاکید کرد؛ نخست، رفع کامل تحریم‌ها که تیم دیپلماسی آن را دنبال می‌کند. دوم، طراحی راهکار جایگزین در صورت ادامه یا تشدید تحریم‌ها از جمله توسعه تفاهم‌های موجود به پیمان‌های دوجانبه و چندجانبه و عضویت در توافقات متنوع برای ورود به بازارهای جدید.
راهی جز صادرات غیرنفتی نیست
مسعود دانشمند، کارشناس تجاری بااشاره به محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های جدید اظهار کرد: با وضعیت فعلی اقتصاد و محدودیت‌های تحریمی، تمرکز بر تولیدات صادرات‌محور نه‌تنها ضروری بلکه اجتناب‌ناپذیر است. وی گفت: برای توسعه صادرات و دستیابی به درآمدهای مشخص چند میلیارد دلاری، باید این منابع در اختیار واردکنندگان کالا قرار گیرد تا چرخه تجارت فعال شود. تمام انرژی کشور باید صرف صادرات غیرنفتی شود؛ زیرا در حوزه مواد اولیه یا ارتباطات بین‌المللی، مشکلات تحریمی ما را محدود کرده است.
امکان عملی و ضرورت الزام‌آور
وی در پاسخ به این سوال که چقدر امکان تحقق این هدف وجود دارد، افزود: چاره‌ای جز ورود به این مسیر نداریم؛ حتی اگر درصد موفقیت ۱۰ درصد هم باشد، بازهم بهتر از سکون بوده و هدف، پیشبرد صادرات در شرایط فعلی است؛ چه محدود و چه گسترده.
تبادلات کالایی؛ مدل جایگزین پولی
دانشمند بااشاره به نقش کشورهای همسایه در تجارت ایران اظهارکرد: می‌توان بر مبادلات کالایی با همسایگان تمرکز کرد؛ در این روش، نه پولی رد و بدل می‌شود و نه وابستگی به سیستم‌های بانکی داریم. تنها کالا در برابر کالا مبادله می‌شود، با قیمت‌گذاری توافقی و بدون انتقال وجه نقد.
این مدل قبلا نیز بین ایران و عراق اجرا شده و موفق بوده است و امروز می‌توان آن را با پاکستان و دیگر کشورها نیز گسترش داد.
راهـــکار برای عبــور از محدودیت مالی
این کارشناس تجاری خاطرنشان کرد: تبادل کالا با کشورهایی که به تجارت غیرتحریمی با ایران تمایل دارند، تنها مسیر عملی در شرایط فعلی است. وقتی امکان پول دادن یا پول گرفتن وجود ندارد، تنها راه حفظ جریان تجارت، استفاده از روش کالا در برابر کالا است.
سخن پایانی
تحریم‌ها دوباره قواعد بازار را تغییر داده‌اند، اما این تغییر الزاما به‌معنای پایان رقابت نیست. تاریخ تجارت ایران نشان داده که تولیدکننده ایرانی، حتی در سخت‌ترین شرایط، می‌تواند با خلاقیت و انعطاف مسیر خود را پیدا کند. آنچه امروز اهمیت دارد، عبور از نگاه سنتی و ورود به رویکردی استراتژیک در صادرات؛ رویکردی که بر شناخت دقیق بازارهای هدف، استفاده از ظرفیت‌های لجستیکی نو و ساخت برند قابل‌اعتماد تکیه دارد. در میدان رقابت منطقه‌ای، ایران باید نه‌تنها در کیفیت محصول، بلکه در سرعت، خدمات و روش‌های نوین پرداخت حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشد. هرچند فشارها سنگین است، اما بازارهای همسایه و برخی بازارهای آسیایی همچنان تشنه کالاهای ایرانی با نرخ و کیفیت مناسب هستند. با برنامه‌ریزی دقیق، تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی و تمرکز بر بخش‌هایی که مزیت نسبی دارند، می‌توان این میدان دشوار را به فرصتی تازه برای تثبیت جایگاه ایران در تجارت بین‌الملل تبدیل کرد. آینده صادرات ایران، همان‌طور که گذشته‌اش نشان داده، در گرو توان عبور از بحران و استفاده هوشمندانه از آن برای بازسازی مسیر رشد خواهد بود.
