آمارهای مربوط به ظرفیت واحد فرآوری محصولات شیلاتی نشان می‌دهد که ثبات ظرفیت فرآوری محصولات شیلاتی طی دوره پنج‌ساله از سال ۹۷ تا ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که پس از افزایش کوچکی در سال ۱۳۹۹، این صنعت به سطحی ثابت رسیده که توانایی پاسخ به نیازهای موجود را دارد، اما شاید پس از آن به‌دلیل کفایت ظرفیت موجود، نیازی به توسعه بیشتر احساس نشده است.

باوجود اینکه حفظ این سطح از ظرفیت فرآوری می‌تواند به‌معنی تمرکز بر بهبود کیفیت و افزایش بهره‌وری تولیدات فعلی باشد، اما توسعه و گسترش تولید محصولات شیلاتی باتوجه به منابع‌طبیعی موجود در کشور و بانظر به اهمیت این محصولات در زنجیره تامین غذا و صادرات، افزایش بهره‌وری و بهبود فرآیندها در این بخش می‌تواند تاثیرات بسیاری بر اقتصاد کشور داشته باشد.

به‌منظور بررسی ظرفیت‌های شیلاتی کشور در روزنامه صمت با ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

در حال‌ حاضر چه میزان ظرفیت مغفول شیلاتی در کشور وجود دارد؟

به‌طورکلی هم‌اکنون ظرفیت تولید گوشت قرمز تا حدود ۸۰۰ تا ۸۵۰ هزار تن، گوشت سفید 2.5میلیون تن و تخم‌مرغ حدود ۹۰۰ هزار تن است، در حالی که تولید واقعی شیلات، حدود یک میلیون تن است. از طرف دیگر، محدودیت مراتع، تامین نهاده‌ها و بحران آب اجازه تولید بیش از این اندازه گوشت قرمز را به ما نمی‌دهد و اگر می‌خواهیم در این زمینه به تولید بیشتری دست یابیم، باید با تکیه بر بهره‌وری بیشتر باشد.

توجه و تمرکز بر ظرفیت‌های حوزه شیلات چه میزان می‌تواند در ارزآوری برای کشور موثر باشد؟

توجه داشته باشید که به‌دلیل وابستگی صنعت طیور به واردات نهاده‌های موردنیاز، شاهد ارزبری از کشور هستیم. این در حالی است که براساس آمارهای گمرک، در سال گذشته حدود ۵۵۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار صادرات محصولات شیلاتی داشتیم، در حالی که در گوشت قرمز و مرغ واردکننده بودیم.

لازمه دستیابی به ارزآوری بیشتر در این صنعت چیست؟

صنعت شیلات به‌جای‌اینکه ارز بر باشد، یک صنعت ارزآور برای کشور است. با در نظر گرفتن امکانات موجود در کشور، امکان گسترش تولیدات شیلاتی در یک برنامه ۵ ساله تا حدود ۴ میلیون را تن داریم. حدود ۳ هزار و ۴۰۰ کیلومتر نوار ساحلی در جنوب و شمال کشور وجود دارد و حدود ۵۰۰ هزار هکتار منابع آبی داخل سرزمینی داریم، در صورتی که از این منابع بهره‌برداری مناسب را نداریم. ما در کشور عملا از ظرفیت‌های آبزی‌پروری خود استفاده نمی‌کنیم. این در حالی است که سایر کشورها از جمله کشور اسکاندیناوی در سواحل بسیار محدودتر از ما، فقط از طریق پرورش ماهی در قفس، 2.5میلیون تن ماهی پرورش می‌دهد. در حالی که ما با حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار کیلومتر سواحل دریایی، هیچ استفاده‌ای از آن نمی‌کنیم.

نقطه ضعف ما در این کم‌توجهی به صنعت شیلات چیست؟

نقطه ضعف ما در زمینه شیلات، نبود برنامه و مدیرانی است که این برنامه‌ها را عملیاتی کنند  که این امر موجب شده عملا شیلات ما دچار روزمرگی شود و این آسیبی است که به بخش تولید کشور نیز ضرر می‌زند. نبود برنامه، نبود منابع در اختیار، عدم بهکارگیری نیروی‌های متخصص در حوزه شیلات که یا علاقه‌مند به کار در حوزه شیلات نیستند یا زمینه فعالیت را برای آنها ایجاد نمی‌کنیم، عدم‌بازارسازی و بازاریابی جدید از چالش‌های ما در صنعت شیلات است.

سهم اشتغال کشور در حوزه شیلات چه میزان است؟

اکنون میزان دقیقی از این تعداد ندارم، اما اگر یک مزرعه ۲۰هکتاری پرورش میگو را در استان ساحلی کشور که یکی از معضلات آن، اشتغال است، در نظر بگیریم حدود ۱۴ شغل مستقیم و غیر مستقیم ایجاد می‌کند. حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار شغل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در شیلات فعالیت می‌کنند. هم‌اکنون ارزآوری حوزه شیلات برای کشور حدود ۵۵۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار است و در صورت توسعه آن و حرکت در سمت تولید محصولات شیلاتی با ارزش‌افزوده بالا، دسترسی به ۲ تا ۳ میلیارد دلار غیرممکن نیست.

سرانه مصرف شیلات در دنیا و در کشور ما چقدر است؟

متوسط مصرف جهانی شیلات بین ۱۸ تا ۲۰ کیلوگرم است، در حالی که مصرف سرانه ما ۶ کیلوگرم است.

هم‌اکنون چه میزان از ظرفیت‌های دریای خزر استفاده می‌شود؟

در حال‌ حاضر عملا فقط در حال صید هستیم و هیچ استفاده‌ای از ظرفیت‌های حوزه شیلات کشور نداریم.

صادرات ماهیان خاویاری به چه شکل است؟

در دریای خزر، برداشت ماهیان خاویاری را داشتیم، اما اکنون به‌دلیل صید بیش از حد، این گونه ماهی در لیست جانوران در حال انقراض قرار داشته و صید آن برای هر 5 کشور حوزه دریای خزر ممنوع بوده و آنچه اتفاق می‌افتد، قاچاق بوده و صادرات ما از طریق پرورش این گونه است.

ایران یکی از ۱۸۳ کشور مجاور دریا

هفته گذشته، سیدحسین حسینی، معاون وزیر و رئیس سازمان شیلات ایران در گفت‌وگوی خبری خود در همین زمینه بااشاره به ساحلی بودن حدود ۴۰ درصد از مرزهای ایران، توسعه اقتصادی دریامحور را از اولویت‌های کشور خواند و گفت: ما مکلفیم که رشد اقتصادی دریامحور را طی10 سال تا دوبرابر نرخ رشد اقتصادی کشور بالا ببریم و برای این منظور، مشارکت و همکاری بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان ضروری است.

وی ادامه داد: ایران با داشتن 5 هزار و 800 کیلومتر ساحل یکی از ۱۸۳کشور مجاور دریاست که حدود ۸۹۰ کیلومتر از این سواحل در شمال کشور، ۴ هزار و ۱۰۰ کیلومتر در سواحل جنوبی و ۸۱۰ کیلومتر هم در سواحل جزایر قرار دارند. این موقعیت، ظرفیت بزرگی برای توسعه اقتصادی در اختیار کشور قرار می‌دهد که بهره‌برداری از آن جزو ماموریت‌های کلان دستگاه‌های ذی‌ربط است.

وی بااشاره به ابلاغ سیاست‌های کلان توسعه دریامحور از سوی رهبر معظم انقلاب، اظهار کرد: ایشان با ابلاغ سیاست‌های کلان توسعه دریامحور به هر 3 قوه ماموریت دادند که با بسیج کردن تمام دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، در این مسیر تلاش کنند.

معاون وزیر جهاد کشاورزی در ادامه به تشریح فعالیت‌های سازمان شیلات پرداخت و گفت: سازمان شیلات ایران با داشتن ۱۲۵ نقطه تلاقی، یعنی ۷۰ بندر و ۱۲۰ اسکله تخلیه آبزیان و ۳۵ موج‌شکن، زیرساخت‌های ارتباط ساحل به دریا را در اختیار دارد. ۱۵هزار شناور در حوزه صید و صیادی مشغول هستند که در اقیانوس هند در بین ۳۲ کشور، رتبه دوم و در غرب اقیانوس هند، رتبه اول را داریم.

براساس سالنامه آماری حدود 778هزار تن صید ما از دریا بوده و 640هزار تن نیز از آبزی‌پروری در سواحل داخل سرزمینی حاصل شده که جمعا یک میلیون و  418هزار تن در سال ۱۴۰۲ تولید شیلات ایران بوده است. ۱۴۴هزار نفر صیاد در این حوزه فعالیت می‌کنند و در بخش آبزی‌پروری، 117هزار نفر که 18هزار نفرشان مستقیما در دریا و در سواحل در رابطه با پرورش ماهی و میگو و جلبک‌ها مشغول به کار هستند،فعالیت دارند.

رئیس سازمان شیلات تصریح کرد: برای اینکه ما به‌سمت تحقق برنامه‌های اسناد بالادستی از جمله سند امنیت غذایی که افق ۱۴۱۱ را پیش‌بینی کرده است، برویم، باید ۲.۶ میلیون تن تولید سالانه آبزیان داشته باشیم که در برنامه هفتم توسعه حدود ۱.۸میلیون تن است. برای این کار باید با اقلیم سازگار شویم و باتوجه به شرایط خشکسالی در کشاورزی باید بیشتر روی دریا و رودخانه‌ها متمرکز شویم. بانظر به رشد جمعیت جهانی و تاکید بر تامین پروتئین با آبزیان توسعه دریامحور ضرورت بیشتری در کشور ما می‌یابد.

حسینی با بیان اینکه قدرت مانور صنعت شیلات در بعد صنعتی و بهره‌وری در این زمینه می‌تواند موثر باشد، اظهار کرد: رئیس شیلات درباره محاسن آبزی‌پروری گفت: محصولات آبزی، کم‌آب برترین محصول پروتئینی هستند، گاز گلخانه‌ای تولید نمی‌کنند و ضریب تبدیل بهتری دارند که این صنعت را تبدیل به عرصه‌ای موثر و مهم کرده است.

وی با بیان اینکه بخش سیاست‌های ابلاغی با برنامه‌ها تطبیق داده شده است، تصریح کرد: اگرچه لازم است این عرصه را توسعه دهیم، اما امکان این امر با افزایش صید و صیادی وجود ندارد و باید به‌دنبال توسعه آبزی‌پروری و ایجاد خوشه تولید و زنجیره تامین و ارزش باشیم. معاون وزیر جهاد کشاورزی درباره برخی اقدامات سازمان شیلات اظهار کرد: بیش از 21پروژه، بندری را در دستور کار قرار داده‌ایم که امسال بیش از 90 درصد آن نهایی می‌شود که بخش مهمی از آن با مشارکت بخش خصوصی و جامعه بهره‌بردار انجام خواهد شد. حسینی با بیان اینکه تا پایان سال، ۲۱پروژه به بخش خصوصی واگذار می‌شود، گفت: پیش از این ۴۷پروژه به تشکل‌ها واگذار شده و یکی هم آخر سال ان‌شاءالله واگذار خواهد شد.

رئیس شیلات در ادامه به تشریح الزامات توسعه دریامحور پرداخت و گفت: باید خودمان را به سازه‌های دریا پایه تجهیز کنیم و در این زمینه با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی، توفیقاتی حاصل شده که در نتیجه آن، بیش از ۸۵ درصد فناوری سازه‌های دریایی برای پرورش ماهی در دریا بومی‌سازی شده است.

حسینی همچنین بکارگیری تجربه و تخصص هموطنان با سابقه صیادی را از جمله اولویت‌های برنامه‌ها خواند و گفت: طرح‌های پرورش ماهی کوچک‌مقیاس در هرمزگان نهایی و یک نظام بهره‌برداری برای آن تدوین شده و کسانی که علاقه‌مند هستند در این حوزه فعالیت کنند، می‌توانند با مراجعه به سایت شیلات و مطالعه راهنمای سرمایه‌گذاری، با نحوه همکاری آشنا شوند.

وی با تاکید بر اینکه توسعه و رشد باید پایدار باشد تا امنیت غذایی شکننده نباشد، اظهار کرد: طبق قوانین ما باید سالانه به سقف رهاسازی ۵۰۰ میلیون قطعه برسیم که امسال رقم ۴۹۶ میلیون قطعه ثبت شد و به‌مرور افزایش خواهد یافت.

رئیس شیلات همچنین گفت: در حوزه پرورش ماهی در قفس از ۱۳۳حلقه پرورش ماهی در قفس، به ۳۵۶ حلقه رسیده‌ایم که اگر یک‌سری از ملاحظات پشتیبانی حل شود و بحث تسهیلات سرمایه در گردش اتفاق بیفتد، این امر قابلیت توسعه دارد.

حسینی توسعه شهرهای مولد سبز را از دیگر برنامه‌های مورد‌توجه وزارت جهاد کشاورزی خواند و گفت: برای این امر باید کانون‌های تولید داشته باشیم تا به شهر مولد برسیم و در سواحل اولویت ما شهرهای ساحلی بود که موسسه جهاد توسعه، مامور اجرای آن شد.

وی افزود: در این زمینه به‌طورمشخص ۵ نقطه تعیین شد که در دلیران بوشهر حدود ۵۵۰ هکتار زمین برای آن اختصاص یافت و همه مراحل برای احداث واحدهای تولیدی ۲ هزار متری در ۱۴ فاز انجام شد و امیدواریم در اسفند فعالیت عملی واحدهای اولیه آغاز شود.رئیس سازمان شیلات تصریح کرد: هر شهر مولد می‌تواند سالانه حدود ۲۰ هزار تن تولید آبزیان داشته باشد که نمونه‌ای از مشارکت مردم و بخش خصوصی منطبق با محیط‌زیست خواهد بود.

معاون وزیر جهاد کشاورزی اجرای مدل منظومه شمسی را یکی دیگر از الزامات و طرح‌های پیش‌‎نیاز توسعه دریامحور خواند و گفت: این امر به این معنی است که یک خورشید بتواند اقمار خود را تحت‌پشتیبانی قرار دهد و کل مجموعه به‌مثابه یک مگافارم یا مزرعه بزرگ عمل کند.حسینی افزود: چندین سال پیش یک الگوی اروپایی در هرمزگان برای پرورش ماهی در دریا انجام شده بود، اما سازه‌های آنها باوجود هزینه‌های بسیار رایج در اروپا، درآمد متناسب با آسیا داشت که این موضوع مطلوب نبود، اما با بومی‌سازی و ایرانی کردن سازه‌ها، توانستیم دو مجموعه مگافارم در هرمزگان و بوشهر هر یک با ظرفیت هزار تن احداث کنیم که البته در عمل، در مزرعه هرمزگان دوهزار تن برداشت شد و در مزرعه بوشهر به رکورد 3هزار تن رسیدیم.

رئیس سازمان شیلات تصریح کرد: سرمایه‌گذارانی که مایل هستند در این عرصه فعالیت کنند، می‌توانند از همکاری سازمان شیلات اطمینان داشته باشند و علاوه بر این، در طرح‌های ویژه جزایر نیز مشارکت کنند.

سخن پایانی

با نگاهی به ظرفیت‌های اقتصادی، صنعتی، گردشگری و... سایر کشورهای دنیا پی ‌می‌بریم که کشورهای دنیا با تکیه و توجه به ظرفیت‌های هرچند کوچک خود و بهره‌مندی حداکثری از آن، اکنون به سردمدار بسیاری از مسائل اقتصادی در دنیا تبدیل شده‌اند. این در حالی است که کشور ایران با تمام ظرفیت‌های خوب خود از لحاظ موقعیت جغرافیایی و زیست‌محیطی به‌دلیل بی‌توجهی یا کم‌توجهی مغفول مانده است.