وانگ ونبین، سخنگوی وزارت امور خارجه چین در نشستی خبری گفت که شی جین‌پینگ با پوتین در مورد روابط دوجانبه، همکاری در زمینه‌های مختلف و مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای مورد علاقه مشترک تبادل‌نظر خواهد کرد. کرملین نیز اعلام کرد که رهبران دو کشور در مورد مشارکت همه‌جانبه و همکاری راهبردی خود، زمینه‌های کلیدی توسعه همکاری روسیه و چین را تعریف و در مورد مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای تبادل‌نظر خواهند کرد. نگاهی به آمار و ارقام نشان می‌دهد گرچه بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ سطح تعاملات دو کشور افزایش یافته، اما با مطرح شدن موضوع جنگ اوکراین و بحران کریمه، سطح تعاملات روسیه-چین افزایش قابل توجهی داشته و مجدا از سال ۲۰۲۲ و با شروع جنگ روسیه و اوکراین، سطح تعامل دو قدرت جهانی افزایش چشمگیری داشته است، به‌طوری‌که تجارت دوجانبه روسیه- چین از حدود ۱۱۰ میلیارد دلار در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به ۲۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده و امسال نیز رشد ۵ درصدی داشته است. یکی از موارد قابل تامل در تعامل این دو کشور، کاهش نقش دلار در روابط تجاری دو کشور یا همان دلارزدایی واقعی است. آمارها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۱۵، تقریبا ۹۰ درصد از معاملات دوجانبه روسیه و چین با دلار انجام شده که پس از آغاز جنگ تجاری امریکا و چین و فشار هماهنگ مسکو و پکن برای کناره گذاشتن دلار، این میزان تا سال ۲۰۱۹ به ۵۱ درصد کاهش یافته است. آندری بلوسف، معاون نخست‌وزیر روسیه در سفر اخیر خود به چین اظهارکرد: در سال ۲۰۲۳، استفاده از روبل روسیه و یوآن چین در تجارت بین دو کشور به ۹۵ درصد رسیده است.

تجارت ۲۴۰ میلیارد دلاری مسکو- پکن

روسیه از زمان شروع جنگ با اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ که باعث افزایش تحریم‌ها علیه مسکو به رهبری ایالات‌متحده و سایر اعضای گروه جی ۷ شد، به‌طور فزاینده‌ای به چین وابسته شده است. بااین‌حال چین هم برای اثبات دوستی خود با همسایه شمالی، «هیچ‌محدودیتی» اعلام نکرده و تاثیر تحریم‌ها و همچنین اخراج روسیه از سیستم مالی جهانی را کاهش داده است.

براساس داده‌های گمرک چین، تجارت بین این دو، سه ماهه نخست سال ۲۰۲۴ نسبت به مدت مشابه خود حدود ۵.۲ درصد افزایش یافته و به حدود ۵۷ میلیارد دلار رسیده است، رقمی که معادل کل تجارت این دو کشور در ۱۲ ماهه سال ۲۰۱۰ است. این آمارها نشان می‌دهد حجم تجارت دو کشور از ۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۳ به ۱۱۱ میلیارد دلار تا سال ۲۰۱۹ رسیده بود که این مقدار تا سال ۲۰۲۳ با رشد ۲.۲ برابری به ۲۴۰ میلیارد دلار رسیده است. از ۲۴۰ میلیارد دلار حجم تجارت دو کشور طی سال گذشته، حدود ۱۲۹ میلیارد دلار آن واردات چین از روسیه و ۱۱۱ میلیارد دلار نیز صادرات چین به روسیه است.

براساس این آمارها، روسیه اکنون بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت خام چین و بالاتر از عربستان سعودی است. سازمان اوپک در گزارشی اعلام کرد که تقریبا یک‌پنجم واردات نفت خام چین در سال گذشته از همسایه اوراسیایی این کشور بوده است. آژانس بین‌المللی انرژی نیز در آخرین گزارش خود از بازار نفت اعلام کرد که چین همراه با هند ۸۰ درصد از صادرات نفت روسیه در ماه سال را به خود اختصاص داده‌اند. اتکای روسیه به چین برای کالاهای مصرفی نیز افزایش یافته است. براساس گزارش انجمن خودروسازان چین، این کشور از نظر ارزش سال گذشته بزرگ‌ترین خریدار خارجی صادرات خودرو چین بوده است. از آنجا که بسیاری از بانک‌های غربی حضور خود را در روسیه کاهش داده‌اند، وام‌دهندگان چینی برای ارائه خدمات بانکی وارد عمل شدند. براساس داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط موسسه KSE در دانشکده اقتصاد کیف، بین فوریه ۲۰۲۲ و مارس سال گذشته، دارایی‌های بانک‌های چینی در این کشور بیش از چهار برابر شده و به ۹.۷ میلیارد دلار رسیده است. از میان چهار بانک بزرگ چین، بانک چین و بانک صنعتی و تجاری چین بیشترین افزایش را در دارایی‌های روسیه داشتند.

روسیه نفت و گاز طبیعی را به شرق می‌فرستد و در ازای آن خودروها، ماشین‌آلات و برخی اجزای حیاتی برای حفظ پایگاه صنعتی دفاعی خود دریافت می‌کند. به طور خاص، مقامات امریکایی می‌گویند چین موتورهای پهپاد و موشک و همچنین نیمه‌هادی‌هایی را که روسیه برای صنایع دفاعی خود به آن نیاز دارد، در اختیار روسیه قرار می‌دهد. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا چندی پیش به همتای چینی خود درباره نقش پکن در حمایت از جنگ اوکراین اعتراض کرد. امریکایی‌ها می‌گویند چین و روسیه درحال ایجاد یک نظم جدید برای جهان هستند. کندال تیلور که قبلا به عنوان افسر اطلاعاتی ایالات‌متحده خدمت می‌کرد، معتقد است: «همگرایی این دو کشور مرکز ثقل جدیدی ایجاد می‌کند که دیگران نیز می‌توانند در صورت نارضایتی جذب این پیمان‌ها شوند.»

پیشی گرفتن یوآن از یورو

مارس ۲۰۲۴ سهم یوآن به ۵.۳ درصد رسیده است؛ عددی که یوآن را در رتبه سوم پرکاربردترین ارزها در سیستم پرداخت جهانی سوئیفت قرار می‌دهد. براساس داده‌های سیستم سوئیفت، در سپتامبر ۲۰۲۳، سهم یوآن از پر‌داخت‌های جهانی حتی به ۵.۸ درصد رسیده بود که این میزان بالاترین سهمی است که ارز چینی در پنج سال گذشته داشته است. لازم به ذکر است داده‌های سوئیفت نشان می‌دهد تا قبل از جنگ روسیه-اوکراین سهم یوآن از پرداخت‌های جهانی حدود ۱.۸ درصد و در بالاترین مقدار به ۲.۲ تا ۳ درصد بوده که پس از شروع این جنگ، سهم یوآن به‌طور قابل توجهی افزایش داشته است.

تحلیلگران بین‌المللی می‌گویند افزایش سهم یوآن در پرداخت‌های تجاری بین‌المللی به‌عنوان بازتابی از قدرت اقتصادی رو به رشد چین است. به گفته آنان، این یک نقطه‌عطف مهم در تلاش‌های چین برای بین‌المللی کردن پول خود است. همچنین گرچه هنوز دلار امریکا همچنان ارز غالب در تجارت جهانی است، با این حال، این پیشرفت به گسترش نفوذ اقتصادی چین در سطح جهانی کمک خواهد کرد. به گفته کارشناسان، داده‌های اخیر سوئیفت نشان‌دهنده تغییر در چشم‌انداز مالی جهانی است، با اهمیت روزافزون یوآن که نشان‌دهنده نقش فزاینده چین در تجارت و مالی بین‌المللی است.

موضوع قابل تامل اینکه براساس ادعای رسانه‌های هندی، جنگ روسیه-اوکراین باعث شده پالایشگاه‌های هندی نیز برای پرداخت برخی از واردات نفت از روسیه، تسویه را با یوآن چین انجام دهند، چراکه تحریم‌های غرب، مسکو و مشتریانش را مجبور به یافتن جایگزین‌هایی برای دلار برای تسویه پرداخت‌ها می‌کند.

 به نوشته رسانه‌های هندی، چین نیز برای پرداخت بخشی از هزینه‌های واردات انرژی خود از روسیه، به یوآن روی آورده که با پشت سر گذاشتن عربستان سعودی به بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت خام چین در سال گذشته تبدیل کرده است.

اتحاد استراتژیک چین و روسیه

در سال ۲۰۲۲، ایالات متحده، ژاپن و اتحادیه اروپا در واکنش به حمله مسکو به اوکراین، واردات نفت روسیه را ممنوع کردند. اما چین همچنان خریدار اصلی باقی ماند. تجارت چین و روسیه درحال‌حاضر به‌شدت تحت سلطه انرژی است، به این دلیل که چین نیازهای انرژی بسیار زیادی دارد و روسیه نفت و گاز طبیعی فراوانی دارد که کارشناسان آن را اقتصادهای مکمل می‌نامند. در واقع، بیش از نیمی از صادرات روسیه به چین در سال ۲۰۲۰ مربوط به انرژی بوده و در سال ۲۰۲۳، واردات نفت خام چین از روسیه بیشترین حجم وارداتی را ثبت کرده است. روسیه و چین در تلاش برای کاهش وابستگی خود به سیستم‌های بانکی غربی، فرآیند دلارزدایی یعنی کاهش سهم دلار در مبادلات تجاری را پیش برده‌اند. روسیه به‌طور فزاینده‌ای از یوآن و یورو برای تجارت خارجی خود استفاده می‌کند، با این حال، چین هنوز به سیستم انتقال مالی روسیه برای انتقال پیام‌های مالی (SPFS) که به‌عنوان جایگزینی برای سوئیفت (به رهبری امریکا ایجاد شده)، نپیوسته است. اگرچه مشخص نیست که آیا روسیه به‌طور رسمی بخشی از پروژه BRI (طرح ابتکار کمربند و جاده) است یا خیر، اما پوتین از زمان نخستین نشست این پروژه در سال ۲۰۱۷ در همه مجامع آن شرکت کرده است. همچنین در اجلاس سران BRI در سال ۲۰۲۳، پوتین میهمان افتخاری بود. یک مورد دیگری از همکاری بین چین و روسیه که CFR به آن اشاره داشته، موضوع همکاری‌های نظامی بین دو کشور است. به نوشته CFR، ارتش‌های چین و روسیه هرگز در کنار یکدیگر نبرد نکرده‌اند، اما همکاری‌های دفاعی از سال ۲۰۱۴ افزایش یافته است. دو کشور شروع به همکاری برای توسعه سیستم‌های هشدار موشکی کرده‌اند و همکاری در فضا را تقویت می‌کنند. از جمله پروژه‌های مشترک دو کشور، یکپارچه‌سازی سامانه‌های ناوبری مبتنی‌بر ماهواره است. مانورهای نظامی مشترک چین و روسیه از زمان نخستین رزمایش در سال ۲۰۰۳ از نظر فراوانی، مقیاس و پیچیدگی افزایش یافته است. برخی کارشناسان می‌گویند این رزمایش‌ها به تقویت قابلیت همکاری و اعتماد متقابل ارتش دو کشور کمک کرده است. برخی دیگر می‌گویند این رزمایش‌ها بیشتر به خاطر پیامی که به ایالات متحده و کشورهای اروپایی ارسال می‌کنند، قابل توجه است تا مزایای واقعی عملیاتی آنها. CFR مدعی است باوجود ادعای بی‌طرفی پکن، چینی‌ها به‌طور غیرمستقیم در جنگ روسیه نقش داشته‌اند، به‌طوری‌که داده‌های گمرک روسیه از اوت ۲۰۲۳ از افزایش واردات چینی ماشین‌آلات حفاری سنگین، وسایل نقلیه و کالاهای تولیدی که می‌توانستند اهداف نظامی داشته باشند، مانند کلاه ایمنی، رادیو و کامیون‌های سنگین مورد استفاده برای تدارکات، حکایت دارد. در یک نمونه، بیل‌های چینی که برای استفاده غیرنظامی ساخته شده بودند، در حال حفر سنگرهای روسی در خطوط مقدم در اوکراین مشاهده شدند. با این حال، پکن تاکنون از تامین مستقیم مهمات یا فناوری نظامی روسیه خودداری کرده است.

درمجموع، نگاهی به تحلیل‌های موسسات مطالعاتی و اندیشکده‌های امریکایی و غربی نشان می‌دهد این مراکز نزدیکی روسیه و چین را ناشی از هدف مشترک یعنی به چالش کشیدن نظم فعلی نظام بین‌الملل و زورگویی امریکایی‌ها می‌دانند و به مواردی زیادی از اختلاف نظرهای مسکو‌پکن اشاره می‌کنند که درحال‌حاضر به‌واسطه دشمن یا رقیب مشترک در کنار هم قرار گرفته‌اند.

سخن پایانی

چین و روسیه تاریخ طولانی و پیچیده‌ای با هم دارند که با دوره‌هایی از همکاری و رقابت شدید استراتژیک قابل دسته‌بندی است. برخی از کارشناسان عمق مشارکت استراتژیک آنها را زیرسوال می‌برند و استدلال می‌کنند که همسویی این کشورها بیشتر ناشی از رقابت مشترک آنها با ایالات متحده است تا هرگونه قرابت طبیعی. در گذشته، این دو کشور تنش‌های دوجانبه بر سر مسائلی از‌جمله دکترین کمونیستی و مرز مشترک ۲۶۰۰ مایلی (۴۱۸۴ کیلومتری) داشته‌اند؛ با این حال، از آغاز قرن21، روابط چین و روسیه به‌طور قابل توجهی بهبود یافته است. این دو رسما اختلافات مرزی خود را در دهه ۲۰۰۰ حل و فصل کردند و اکنون همکاری امنیتی بیشتری را از طریق رزمایش‌های نظامی مشترک و معاملات تسلیحاتی انجام می‌دهند. علاوه‌بر این، روابط اقتصادی آنها در مواجهه با تحریم‌های غرب علیه روسیه شکوفا شده است. چین و روسیه همچنین در داخل در نهادهای بین‌المللی برای به چالش کشیدن هنجارهای نظم جهانی کنونی، به رهبری ایالات متحده هماهنگ هستند. شورای روابط خارجی امریکا (CFR) در این خصوص می‌نویسد روابط اقتصادی چین و روسیه عمیق‌تر شده، اما به‌شدت نامتقارن باقی مانده است.

در جبهه دیپلماتیک، چین و روسیه در موسسات بین‌المللی مستقر و جدید با یکدیگر هماهنگ می‌شوند، هرچند بینش یکسانی از نظم جهانی ندارند. اگرچه تجارت بین دو کشور طی دو دهه گذشته افزایش یافته و به بالاترین حد خود یعنی ۲۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده، با این حال روابط اقتصادی آنها نامتعادل است.

 CFR مدعی است روسیه بسیار به چین وابسته بوده که نگرانی‌هایی را در مسکو ایجاد کرده است. به‌عنوان مثال، در حالی که چین به شریک تجاری شماره یک روسیه تبدیل شده، روسیه تا سال ۲۰۲۳ ششمین شریک تجاری بزرگ چین بود. روسیه همچنین برای سرمایه‌گذاری حیاتی در زیرساخت‌های انرژی و مخابرات به شرکت‌ها و بانک‌های چینی متکی است.