با افزایش امکاناتی که هوش‌مصنوعی در اختیار کاربران قرار می‌دهد، پلتفرم‌هایی که به‌عنوان بستر E-book شناسایی با بهره‌گیری از این امکانات تحولات جذابی را در کتاب‌های الکترونیک به‌وجود آورده‌اند، بی‌شک ما هم نمی‌توانیم با روشی که چند دهه پیش در صنعت نشر حاکم بوده است، به اداره آن بپردازیم. استفاده از ابزارهای جدید مانند هوش‌مصنوعی که راه اعمال سلیقه را محدود می‌کند، می‌تواند موجب سرعت بیشتر، هزینه کمتر و در نهایت رضایت بیشتر ناشران شود. این کار کمک می‌کند که بتوانیم مردم را وارد چرخه تولید محتوا کنیم و امکانات مساوی در اختیار هر کسی که فکر می‌کند، استعدادی در تولید محتوا دارد، قرار دهیم؛ به‌ویژه در صنعت کتاب الکترونیک که نیاز به سرمایه‌گذاری ویژه برای خرید کاغذ، چاپ و توزیع کتاب وجود ندارد و مردم راحت‌تر می‌توانند استعداد خود را محک بزنند. OverDrive یکی از بزرگ‌ترین توزیع‌کننده‌های کتاب‌های الکترونیک در دنیا است و کارش فراهم کردن ای‌بوک از حدود ۵ هزار ناشر برای کتابخانه‌ها است. این سایت به‌تازگی ایده‌ای به اسم «روز جهانی خواندن یک کتاب الکترونیک» مطرح کرده که آن روز ۱۸سپتامبر است و همان‌طور که از اسمش برمی‌آید، روزی است که همه می‌توانند با خواندن یک کتاب الکترونیک در برنامه مشارکت کنند و به جمع ای‌بوکی‌های جهان بپیوندند. صمت به‌مناسبت این روز به اهمیت تولید کتاب‌های الکترونیک پرداخته است.

آمار خوانندگان کتاب‌های دیجیتال تا ۲۰۲۷

در مقیاس جهانی پیش‌بینی می‌شود در ۲۰۲۳ میلادی درآمد کتاب‌های الکترونیک به ۱۴.۲۱ میلیارد دلار برسد، همچنین پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۲۷ میلادی، تعداد خوانندگان کتاب‌های الکترونیک در سطح جهان به ۱.۱۲میلیارد نفر برسد. از سوی دیگر، تخمین زده می‌شود ارزش این بازار تا تاریخ گفته‌شده به رقم ۱۵.۳۹ میلیارد دلار برسد. در سال جاری میلادی نیز پیش‌بینی می‌شود نرخ رشد درآمد ۴.۲ درصد باشد و درآمد پیش‌بینی‌شده نیز، ۱۴.۴۱میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. مهر در این‌باره نوشت، به‌طورمنطقه‌ای نیز پیش‌بینی می‌شود حجم بازار کتاب الکترونیک در قاره امریکا به ۵.۸۶ میلیارد دلار برسد. در اروپا پیش‌بینی می‌شود حجم بازار مذکور تا ۲۰۲۷ میلادی به ۲.۶۳ میلیارددلار برسد. در ۲۰۲۳ میلادی درآمد بازار کتاب‌های دیجیتال این منطقه ۲.۵۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

 در آسیا نیز تخمین زده می‌شود تعداد کل خوانندگان کتاب‌های الکترونیک به ۰.۷۲ میلیارد نفر برسد. پیش‌بینی می‌شود متوسط درآمد این بازار در آسیا به‌ازای هر نفر ۸.۹۷ دلار در سال ۲۰۲۳ میلادی باشد. علاوه بر آن، ارزش بازار کتاب الکترونیک تا ۲۰۲۷ میلادی به ۶.۴۴ میلیارد دلار خواهد رسید. تخمین زده می‌شود در ۲۰۲۳ میلادی بازار کتاب الکترونیک افریقا ۱۷۳.۷۰میلیون دلار باشد. این شاخص طبق تخمین‌ها تا ۲۰۲۷ میلادی به ۱۴۷.۳۰میلیون دلار می‌رسد.

همچنان کتاب‌های چاپی در اولویت قرار دارند

مروا کاظم‌زاده، کارشناس فناوری اطلاعات در حوزه نشر: با انتشار کتاب‌ها به‌صورت‌دیجیتال، دسترسی به آنها از هر نقطه‌ای از جهان و در هر زمان ممکن می‌شود. این موضوع به‌ویژه برای مخاطبانی که به کتاب‌های چاپی دسترسی ندارند، اهمیت دارد. به‌همین‌دلیل چند سالی می‌شود که روزی را به روز خواندن کتاب الکترونیک اختصاص داده‌اند. هدف از اختصاص دادن یک روز به کتاب‌های الکترونیک، این بوده که توجه کتابخوان‌ها در سرتاسر دنیا به این شیوه جدید کتابخوانی جلب شود. گفتنی است، از بین رفتن کامل نشر کتاب چاپی در آینده‌ای نزدیک بعید به‌نظر می‌رسد، هرچند نشر دیجیتال در دهه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و استفاده از کتاب‌های الکترونیک و دیگر فرم‌های دیجیتال به‌طورقابل‌توجهی افزایش یافته است، اما هنوز کتاب‌های چاپی به دلایل مختلف جایگاه خود را حفظ کرده‌اند و به‌‎نظر می‌رسد همچنان به حیات خود ادامه دهند. ادامه حیات نشر کاغذی منوط به دلایلی است؛ نخست آنکه کتاب‌های چاپی دارای ارزش فرهنگی و تاریخی خاصی هستند. بسیاری از افراد کتاب چاپی را به‌عنوان یک شیء فرهنگی و هنری باارزش می‌بینند که دارای اهمیت تاریخی است. همچنین کتاب‌های چاپی به‌عنوان یادگاری و هدیه موردتوجه قرار می‌گیرند که این امر می‌تواند موجب ماندگاری آنها شود. برای بسیاری از افراد، تجربه خواندن یک کتاب چاپی چیزی است که نمی‌توانند با نسخه‌های دیجیتال جایگزین کنند. حس لمس کاغذ، ورق زدن صفحات و حتی بوی کتاب، تجربه‌ای است که همچنان برای بسیاری از خوانندگان لذت‌بخش و خاص است. کتاب‌های چاپی می‌توانند به مدت طولانی نگهداری شوند و نیازی به فناوری‌های خاص برای دسترسی به محتوا ندارند. این ویژگی باعث می‌شود کتاب‌های چاپی در آرشیوها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی همچنان جایگاه مهمی داشته باشند. در بسیاری از نقاط جهان، دسترسی به تکنولوژی‌های پیشرفته و اینترنت هنوز هم محدود است. در چنین مناطقی، کتاب‌های چاپی همچنان ابزار اصلی انتقال دانش و اطلاعات هستند. همچنین مردم به‌طورطبیعی به تغییرات بزرگ و سریع مقاومت نشان می‌دهند و عادت به کتاب‌های چاپی هنوز به‌شدت در میان جوامع انسانی ریشه دارد. بسیاری از افراد، به‌ویژه نسل‌های قدیمی‌تر، همچنان به کتاب‌های چاپی وفادار هستند.

مزایای الکترونیک بودن

نشر دیجیتال از مصرف کاغذ، مواد شیمیایی چاپ و سوخت‌های فسیلی برای توزیع فیزیکی کتاب‌ها جلوگیری می‌کند، که این امر به حفظ منابع‌طبیعی و کاهش آلودگی محیط‌زیست کمک می‌کند.

 کتاب‌های دیجیتال می‌توانند شامل عناصر چندرسانه‌ای مانند ویدئو، صوت و لینک‌های تعاملی باشند که تجربه خواندن را غنی‌تر می‌کنند، بنابراین در آینده، احتمالا شاهد همزیستی نشر دیجیتال و چاپی خواهیم بود، به‌گونه‌ای که هرکدام از این دو روش بتوانند نیازهای مختلف مخاطبان را پاسخ دهند. ممکن است کاربرد کتاب‌های چاپی به برخی موارد خاص مانند نسخه‌های لوکس، آثار هنری، کتاب‌های آموزشی و کودکان یا کتاب‌های باارزش تاریخی محدود شود، اما از بین رفتن کامل آنها بعید است. بنابراین، نشر کتاب چاپی احتمالا همچنان به حیات خود ادامه خواهد داد، هرچند نقش و کاربرد آن در آینده ممکن است تغییر کند و بیشتر به‌عنوان یک مکمل برای نشر دیجیتال عمل کند.

نشر دیجیتال امکان انتشار مستقیم کتاب‌ها را به نویسندگان می‌دهد که ممکن است نقش واسطه‌هایی مانند ناشران سنتی و کتابفروشی‌ها را کاهش دهد. این تحول اقتصادی می‌تواند به نویسندگان امکان دهد تا سود بیشتری از فروش کتاب‌های خود کسب کنند، اما همچنین ممکن است به کاهش فرصت‌های شغلی در بخش‌های مرتبط با نشر فیزیکی منجر شود.

فـــرصت‌های اقتصــادی کتاب‌الکترونیک

به‌اعتقاد من، آینده نشر دیجیتال باتوجه به مسائل اقتصادی بسیار پویا و پر از فرصت‌های جدید به‌نظر می‌رسد. با این حال، چالش‌های خاصی نیز وجود دارند که باید در نظر گرفته شوند. گفتنی است، نشر دیجیتال به‌دلیل کاهش هزینه‌های تولید، چاپ، و توزیع نسبت به نشر فیزیکی، از لحاظ اقتصادی جذابیت بیشتری دارد. این امر به نویسندگان، ناشران و حتی مخاطبان اجازه می‌دهد تا با هزینه‌های کمتر به انتشار و دسترسی به محتوا بپردازند. این مزیت اقتصادی باعث افزایش تعداد نویسندگان مستقل، ناشران کوچک و انتشار کتاب‌های تخصصی و مخاطب‌محور می‌شود، همچنین نشر دیجیتال با ایجاد مدل‌های جدید درآمدی مانند فروش مستقیم کتاب‌های الکترونیک، اشتراک‌های ماهانه (مانند Kindle Unlimited) و مدل‌های پرداخت به‌ازای مطالعه (pay-per-read) به ناشران و نویسندگان امکان می‌دهد تا به شیوه‌های متنوعی درآمد کسب کنند. این تنوع مدل‌های درآمدی، به آنها انعطاف بیشتری می‌دهد تا با تغییرات بازار و رفتار مصرف‌کنندگان هماهنگ شوند. با گسترش نشر دیجیتال، رقابت میان ناشران و نویسندگان به‌شدت افزایش یافته است. این رقابت می‌تواند به کاهش نرخ کتاب‌های الکترونیک منجر شود، هرچند این امر به‌نفع مصرف‌کنندگان است، اما می‌تواند چالش‌هایی را برای نویسندگان و ناشران ایجاد کند، به‌ویژه در کسب درآمد مناسب و حفظ کیفیت تولید. یکی از چالش‌های بزرگ در نشر دیجیتال، مسائل حقوقی مربوط به کپی‌رایت و حفظ حقوق مولفان است. باتوجه به آسانی دسترسی و تکثیر دیجیتال، خطر نقض حقوق مولفان افزایش می‌یابد. این امر ممکن است موجب کاهش درآمد مولفان و ناشران شود، مگر اینکه سیستم‌های موثری برای حفاظت از حقوق آنها ایجاد شود.

نشر دیجیتال در محاق دولتی

حسن احمدی ـ رئیس انجمن ناشران دیجیتال: یکی از اصلی‌ترین معضلات نشر دیجیتال این است که از سوی نهادهای دولتی به‌عنوان یک مجموعه مستقل موردپذیرش قرار نگرفته است. برای مثال باتوجه به اینکه هر سال در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بخش ناشران کودک و نوجوان و بین‌الملل همواره فعالیت دارند، اما نشر دیجیتال هنوز موردقبول متولیان برگزاری این نمایشگاه قرار نگرفته است. به‌اعتقاد من، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید نشر دیجیتال را به‌عنوان یک بخش مجزا در صنعت نشر به‌حساب بیاورد، چراکه ۲ سال همه‌گیری کرونا به ما نشان داد که این نشر دیجیتال بود که صنعت نشر کشور را از فروپاشی کامل نجات داد؛ از طرفی هم، خود ناشران الکترونیک باید خود را به‌عنوان یک بخش مستقل بپذیرند و توقع جانمایی در کنار ناشران مکتوب را نداشته باشند، اما در جایی از نمایشگاه کتاب تهران جانمایی شوند که در معرض دید بازدیدکنندگان قرار بگیرند. به‌نظر من، نشر مکتوب و دیجیتال مکمل یکدیگر هستند اما هردو باید هویت خود را حفظ کنند و دلیل منطقی وجود ندارد که نشر دیجیتال بخواهد در کنار نشر مکتوب در نمایشگاه کتاب تهران جانمایی شود. گفتنی است، بین ناشران دیجیتال و مکتوب تفاوت زیادی وجود ندارد و تنها در نوع ارائه آنها تفاوت وجود دارد که می‌تواند به انتخاب مخاطب، مورداستفاده قرار بگیرد و هردو یک مفهوم را منتقل می‌کنند؛ به‌همین‌دلیل هیچ‌کدام مقابل یکدیگر نیستند، بلکه در کنار یکدیگر به اعتلای فضای نشر کمک می‌کنند. همه‌گیری کرونا موجب شد تا مسئولان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا حد قانع شوند که نشر دیجیتال یکی از بازوهای اصلی صنعت نشر است. وقتی صحبت از نشر دیجیتال می‌شود، یعنی صحبت از ابزارها است که محتوای کتاب‌ها بر بستر آنها منتقل می‌شود، به‌همین‌دلیل تقابل با نشر مکتوب ندارد و تفاوتی برای این‌دو نباید قائل باشیم.

سخن پایانی

نشر الکترونیک باتوجه به هزینه پایین‌تر انتشار و توزیع بسیار راحت‌تر، می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای فرهنگ‌سازی شناسایی شود، همچنین به ترویج محتوای فرهنگی به جهانیان به‌حساب بیاید. حال اگر سیاست‌گذاران و قانون‌گذاران کشور تصمیم گرفته‌اند به‌دلیل ملاحظات فرهنگی به کنوانسیون برن و کپی‌رایت جهانی نپیوندند، نیازمند ایجاد و ساماندهی یک معاهده جدید جهانی هستیم تا بتوانیم در گام دوم انقلاب اسلامی در عرصه جهانی فعالیت کنیم. گفتنی است، بررسی صنعت نشر کتاب الکترونیک نشان می‌دهد که هرچند در آینده نزدیک فارسی‌شدن قالب کتاب‌های الکترونیک محتمل است، اما به‌علت ضرورت توسعه زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری لازم، نشر صنعتی در این حوزه به‌زودی تحقق نخواهد یافت. در این مورد مجموعه‌ای از متغیرها از جمله فقدان فرهنگ کتابخوانی، نبود ساختارهای کتابخانه‌ای گسترده و عدم‌شکل‌گیری بازار کالایی در حوزه کتاب الکترونیک و از همه مهم‌تر کم‌رونقی نشر در ایران به‌عنوان موانع زمینه‌ای عمل می‌کنند.