سایه‌روشن برتری گازی ایران از قطر
گروه انرژی چندین سال است که ایران در برداشت از پارس‌جنوبی از قطر جلوتر است، اما به‌اعتقاد کارشناسان، تصمیم اخیر قطر مبنی بر اقداماتی که قصد دارد در این حوزه انجام دهد، ممکن است فرصت را برای ایران کمتر کرده و چنانچه این موضوع مورد غفلت واقع شود، احتمال دارد این برتری از دست ایران خارج شود.
به‌گزارش ایسنا، میدان گازی پارس‌جنوبی که در قطر به نام «میدان گنبد شمالی» شناخته می‌شود، یکی از بزرگ‌ترین منابع گاز طبیعی جهان است که بین ایران و قطر به‌صورت مشترک قرار دارد. این میدان عظیم گازی در خلیج‌فارس و در عمق زیادی از بستر دریا واقع شده و سهم قابل‌توجهی از ذخایر گاز جهان را در خود جای داده است.
میدان گازی پارس‌جنوبی ۹هزار و۷۰۰ کیلومترمربع وسعت دارد که از این مقدار، ۳هزار و۷۰۰ کیلومترمربع در آب‌های ایران و ۶هزار کیلومترمربع در قلمرو قطر قرار دارد. برداشت گاز از این میدان برای 2 کشور بسیار حائزاهمیت است، چراکه هرکدام برای تامین انرژی داخلی و صادرات به بازارهای جهانی به این میدان وابسته هستند. تا چند سال پیش، ایران از نظر برداشت گاز از این میدان نسبت به قطر عقب‌تر بود. قطر به‌دلیل دسترسی به فناوری‌های مدرن‌تر و سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه در صنعت نفت و گاز، توانسته بود بهره‌برداری گسترده‌تری از این میدان داشته باشد.
تولید گاز ایران بیشتر از قطر شد
این کشور در اوایل دهه ۲۰۰۰ با بهره‌گیری از شرکت‌های بین‌المللی و سرمایه‌گذاری‌های کلان، پروژه‌های عظیمی را برای استخراج گاز مایع (LNG) راه‌اندازی کرد که منجر به افزایش قابل‌توجه صادرات گاز این کشور شد، اما از اواسط دهه ۱۳۹۰، ایران با اجرای فازهای متعدد از توسعه پارس‌جنوبی و جذب فناوری‌های جدید در صنعت گاز توانست به‌تدریج تولید خود را افزایش دهد. در سال‌های اخیر، با افتتاح فازهای جدید پارس‌جنوبی، ایران توانسته است تولید گاز خود را از این میدان به سطحی برابر و حتی بیشتر از قطر برساند.
ذخیره گاز در بخش ایرانی میدان پارس‌جنوبی ۱۴تریلیون مترمکعب به‌همراه ۱۸میلیارد بشکه میعانات گازی است که حدود ۷.۵درصد از کل گاز دنیا و تقریبا نیمی از ذخایر گاز کشور را در بر می‌گیرد. ذخایر گازی بخش قطری این میدان، ۳۶ تریلیون مترمکعب است که IEA میزان قابل‌استحصال گاز در بخش قطری را حدود ۲۶ تریلیون مترمکعب برآورد کرده است.
از علل پیشی گرفتن ایران از قطر می‌توان به اجرای فازهای متعدد پارس‌جنوبی، سرمایه‌گذاری داخلی و همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی اشاره کرد، ایران طی سال‌های گذشته فازهای مختلف توسعه این میدان را با موفقیت به‌پایان رسانده است. هر فاز شامل بهره‌برداری از چاه‌های جدید، نصب سکوهای حفاری و توسعه زیرساخت‌های انتقال گاز می‌شود.
پیشرفت فناوری‌های داخلی و افزایش تولید ایران
باتوجه به تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی و محدودیت‌های ورود شرکت‌های خارجی به ایران، کشور مجبور به تکیه بر منابع و توانمندی‌های داخلی خود شد. این امر منجر به پیشرفت فناوری‌های داخلی و افزایش تولید شد و استفاده از فناوری‌های نوین داخلی، بهره‌وری خود را افزایش دهد.
این میدان که بیش از ۴۰ درصد از ذخایر گاز کشور را تامین می‌کند، از اهمیت حیاتی برای اقتصاد ایران برخوردار است. به‌ویژه در شرایط تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های بین‌المللی، توان ایران در استفاده از این منبع عظیم طبیعی به‌عنوان یک اهرم مهم برای تامین انرژی داخلی و افزایش صادرات مطرح بوده است. توسعه میدان گازی پارس‌جنوبی در ایران به‌صورت مرحله‌ای و براساس اجرای فازهای مختلف انجام شده است. هر فاز از توسعه این میدان شامل حفاری چاه‌های جدید، نصب سکوهای استخراج گاز و احداث خطوط انتقال به پالایشگاه‌ها است. در طول 2 دهه اخیر، ایران با اجرای بیش از ۲۰ فاز از پروژه پارس‌جنوبی توانسته ظرفیت تولید گاز خود را به طرز قابل‌توجهی افزایش دهد. به‌دلیل محدودیت‌ها و تحریم‌های بین‌المللی، ایران مجبور به توسعه فناوری‌های بومی برای حفاری و استخراج گاز توسط شرکت‌های داخلی شده است.
خودکفایی ایران در پروژه‌های پارس‌جنوبی
این خودکفایی به ایران این امکان را داده است که بدون وابستگی به شرکت‌های خارجی، پروژه‌های پارس‌جنوبی را ادامه دهد. همچنین با استفاده از فناوری‌های نوین حفاری و بهبود بهره‌وری چاه‌ها، توانسته است تولید گاز از هر چاه را افزایش دهد. این اقدامات منجر به افزایش تولید گاز طبیعی و میعانات گازی از میدان پارس‌جنوبی شده است. ساخت و راه‌اندازی پالایشگاه‌های جدید در نزدیکی میدان پارس‌جنوبی باعث شده است که ایران بتواند به‌سرعت گاز استخراج‌شده را پالایش و به مصرف داخلی و یا صادرات برساند. این پالایشگاه‌ها توانایی فرآوری گاز برای مصارف مختلف از جمله تولید برق، صنایع پتروشیمی و صادرات گاز مایع (LNG) را دارند.
پارس‌جنوبی نه‌تنها منبعی مهم برای تامین انرژی داخلی ایران بوده، بلکه در صادرات گاز و میعانات گازی نیز نقش ایفا می‌کند. با گسترش شبکه انتقال گاز به شهرها و روستاها، دسترسی به گاز طبیعی به‌عنوان سوختی پاک و ارزان در سراسر کشور افزایش یافته، همچنین ایران تلاش کرده است تا با توسعه زیرساخت‌های صادرات گاز، بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی جدیدی برای گاز خود پیدا کند.
ایران به‌دنبال توسعه ظرفیت‌ها برای صادرات به بازارهای دورتر
علاوه بر صادرات گاز از طریق خطوط لوله به کشورهای همسایه، ایران به‌دنبال توسعه ظرفیت‌های LNG برای صادرات به بازارهای دورتر است. در کنار گاز طبیعی، استخراج میعانات گازی از پارس‌جنوبی یکی از عوامل مهم درآمدزایی ایران است. این میعانات که در صنایع پالایشگاهی و پتروشیمی کاربرد دارند، به‌عنوان محصولی ارزشمند به بازارهای جهانی صادر می‌شوند. توسعه و بهره‌برداری از میدان گازی پارس‌جنوبی با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به تحریم‌های اقتصادی، محدودیت‌های مالی و فناوری و رقابت با قطر اشاره کرد. با این حال، ایران با تکیه بر شرکت‌های داخلی در بخش‌های حفاری، پالایش و ساخت تجهیزات مرتبط با صنعت نفت و گاز، توانسته است بخشی از نیازهای خود را برطرف کند و به خودکفایی نسبی در این حوزه دست یابد.
مسئله فشارافزایی، یک چالش اساسی
با ادامه روند توسعه فازهای جدید و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فناورانه، ایران توانایی حفظ و حتی تقویت موقعیت خود در میدان مشترک پارس‌جنوبی را دارد. با این حال، مسئله فشارافزایی این میدان، چالشی اساسی است. طبق برآوردها، تولید گاز ایران از پارس‌جنوبی از سال ۱۴۰۴ هر سال حدود ۲۸ میلیون مترمکعب کاهش پیدا می‌کند.
در صورت عدم‌اجرای پروژه‌های فشارافزایی، تا سال ۱۴۱۰ تولید روزانه گاز از این میدان ۲۰۰ میلیون مترمکعب کاهش خواهد یافت که به‌معنای کاهش تولید فعلی به یک‌سوم است. در حالی که این کاهش تولید و ابهام در تامین مالی ۲۰ میلیارد دلاری برای پروژه‌های فشارافزایی، تهدیدی جدی برای امنیت انرژی کشور به‌شمار می‌رود، چراکه قطر با سرمایه‌گذاری ۴۵ میلیارد دلاری و حضور ۷ شرکت بزرگ نفتی، 2 پروژه برای افزایش ۴۸ میلیون تن تولید LNG آغاز کرده است.
سکوهای فشارافزا با ظرفیت ۲ میلیارد فوت‌مکعب قابلیت فشارافزایی به‌میزان ۹۰ بار دارند.
هدف ایران این است که سکوی فشارافزا را در یاردهای ساحلی خود بسازد، اما از آنجا که این سکو حدود ۲۰ هزار تن وزن خواهد داشت و در ایران سابقه و تجربه مهندسی تفصیلی، ساخت و نصب سکو با وزن بیش از ۷هزار تن وجود ندارد، بنابراین باید زیرساخت‌های موجود را در کشور ارتقا دهیم. برداشت گاز از مخزن مشترک پارس‌جنوبی سالانه در حال افت است و باید به فکر نگهداشت تولید در بلوک‌های آن بود. تاکنون به‌طورسنتی از بلوک‌ها برداشت و انتظار زیادی برای کشور ایجاد شده است. اکنون حدود ۷۰ درصد تولید گاز کشور از میدان مشترک پارس‌جنوبی تامین می‌شود.
پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۳۰ ، تولید گاز قطر با اجرای این پروژه‌ها ۶۰ درصد افزایش یابد. طبق اعلام شرکت ملی نفت ایران، مطالعات امکان‌سنجی و طراحی مفهومی تاسیسات فشارافزایی در دریا و خشکی به‌پایان رسیده و قرارداد طراحی مهندسی پایه با مشاوران داخلی و بین‌المللی امضا شده است. این قرارداد بین شرکت ملی نفت و 4 شرکت داخلی با سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلار با هدف درآمد ۹۰۰ میلیارد دلاری برای کشور امضا شد. براساس برنامه‌ریزی‌ها، تاسیسات فشارافزایی در ایران در 4 هاب، با ظرفیت کل ۳۴۰ میلیون مترمکعب در روز طراحی شده و ساخت هاب اول پس از تکمیل مطالعات و اسناد مناقصه EPC از سال آینده آغاز می‌شود. در همین حال، قطر نیز در حال توسعه 2 پروژه در بخش‌های شرقی و جنوبی میدان گنبد شمالی (پارس‌جنوبی) است. از ۴۸ میلیون تن گاز مایع‌شده تولیدی، تاکنون ۲۱ میلیون تن پیش‌خرید شده و خلاف ایران، قطر بیشتر این گاز را به‌جای مصرف داخلی، صادر می‌کند.
رقابت چالشی ایران و قطر در سال‌های آتی
به‌تازگی قطر اعلام کرد این کشور توسعه بخش شمال‌شرقی میدان گنبد شمالی را آغاز خواهد کرد و تا سال ۲۰۳۰ قصد دارد ۱۶میلیون تن دیگر به تولید LNG خود اضافه کند. این توسعه می‌تواند رقابت ایران را در سال‌های آتی با چالش بیشتری روبه‌رو کند. برداشت گاز از میدان مشترک پارس‌جنوبی، اهمیت استراتژیک بالایی برای ایران و قطر دارد. در سال‌های اخیر، ایران با توسعه فازهای جدید و سرمایه‌گذاری‌های کلان توانسته است نه‌تنها به قطر برسد، بلکه در برخی مواقع از قطر پیشی هم بگیرد. این پیشرفت به‌معنای افزایش قدرت ایران در تامین انرژی داخلی و صادرات به بازارهای جهانی است که می‌تواند به رشد اقتصادی و تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران منجر شود. با این حال، کارشناسان تاکید دارند که ایران همچنان باید به سرمایه‌گذاری در بخش فناوری و توسعه بیشتر زیرساخت‌های صنعت گاز ادامه دهد تا بتواند در آینده نیز این جایگاه را حفظ کند.
در بررسی توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان نمایان شد
سهم ناچیز کشورهای در حال توسعه
سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر رکوردهای جدیدی را حتی در شرایط چالش‌برانگیز اقتصادی به‌ثبت می‌رساند و تحرکات نوین در اقتصاد جهانی انرژی را برجسته می‌کند. در این بین باوجود توجه ویژه کشورهای توسعه‌یافته به این موضوع، هنوز سهم کشورهای در حال توسعه در این حوزه ناچیز است.
به‌گزارش وزارت نیرو، در شرایطی که هزینه‌های گزاف، مانع از تامین مالی پروژه‌های جدید، به‌ویژه در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه می‌شود، هزینه‌های جهانی برای فناوری‌های انرژی پاک و زیرساخت‌های وابسته به آن، در مسیر رسیدن به ۲ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۴ است.
براساس گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی، باوجود فشارها بر تامین مالی، سرمایه‌گذاری جهانی در انرژی‌های پاک تقریبا به 2برابر میزان مصرف سوخت‌های فسیلی در سال ۲۰۲۴ خواهد رسید که این امر به بهبود زنجیره‌های تامین و کاهش هزینه‌های فناوری‌های پاک کمک خواهد کرد.
انتظار می‌رود کل سرمایه‌گذاری انرژی در سراسر جهان در سال ۲۰۲۴ برای نخستین‌بار از مرز ۳ تریلیون دلار فراتر رود و حدود ۲ تریلیون دلار آن به‌سمت فناوری‌های پاک از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر، وسایل نقلیه الکتریک، انرژی هسته‌ای، بهسازی و توسعه شبکه‌های انتقال، ذخیره‌سازی، سوخت‌های کم‌آلاینده، بهبود بهره‌وری و مقابله با گرما اختصاص یابد.
براساس آخرین ویرایش گزارش سالانه IEA، زغال‌سنگ، گاز و نفت تنها یک‌سوم از سرمایه‌گذاری انرژی باقیمانده را شامل می‌شوند، چیزی کمتر از یک تریلیون دلار! نکته اینجاست که در سال ۲۰۲۳، سرمایه‌گذاری ترکیبی در برق و شبکه‌های تجدیدپذیر برای نخستین‌بار از میزان مصرف سوخت‌های فسیلی پیشی گرفت!
اگرچه سرمایه‌گذاری‌های عمده هند و برزیل سبب شده تا آمار و ارقام هزینه‌کرد در انرژی‌های پاک در اقتصادهای نوظهور، برای نخستین‌بار از ۳۰۰ میلیارد دلار فراتر رود، اما این سهم ۱۵درصدی از کل سرمایه‌گذاری‌های جهانی، حاکی از عدم‌تعادل و کمبودهای عمده در جریان سرمایه‌گذاری انرژی در این کشورها است، بنابراین سهم کشورهای در حال توسعه، در سرمایه‌گذاری انرژی پاک، هنوز پایین است؛ کشورهایی که هزینه بالای سرمایه‌گذاری، مانع از توسعه پروژه‌های جدید در آنها می‌شود.
سرمایه‌گذاری در انرژی پاک، رکوردهای جدیدی را حتی در شرایط چالش‌برانگیز اقتصادی به‌ثبت می‌رساند و تحرکات نوین در اقتصاد جهانی انرژی را برجسته می‌کند. فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی گفت: امروز به‌ازای هر یک دلار که برای سوخت‌های فسیلی مصرف می‌شود، تقریبا 2 دلار در انرژی پاک سرمایه‌گذاری می‌شود. باید اضافه کرد افزایش هزینه‌های انرژی پاک با اقتصاد قوی، کاهش مداوم سایر هزینه‌ها و ملاحظات امنیت انرژی پشتیبانی می‌شود، اما برای اینکه اقتصادهای بزرگ به رقابت در کسب مزیت در زنجیره‌های تامین انرژی پاک ترغیب شوند، باید اقدامات بیشتری به‌منظور اطمینان از بازگشت این سرمایه وجود داشته باشد. این اطمینان سبب می‌شود تا سرمایه‌گذاری در کشورهایی که بیشتر به این انرژی نیازمند هستند، انجام شود. این سرمایه‌گذاری به‌ویژه در اقتصادهای در حال توسعه موردنیاز است که امروزه دسترسی به انرژی مقرون‌به‌صرفه، پایدار و مطمئن در آنها وجود ندارد.
زمانی که توافق پاریس در سال ۲۰۱۵ منعقد شد، سرمایه‌گذاری ترکیبی در انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای برای تولید برق 2برابر مقدار سرمایه‌گذاری در صرف انرژی با سوخت فسیلی بود. این گزارش نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۴، این میزان به 10برابر افزایش خواهد یافت و PV خورشیدی منجر به تحول در بخش برق می‌شود.
در حال حاضر سرمایه‌گذاری در این بخش بیشتر از سرمایه‌گذاری در سایر فناوری‌های تولید برق است. برای مثال، سرمایه‌گذاری در PV خورشیدی در سال ۲۰۲۴ به ۵۰۰ میلیارد دلار افزایش یافت،زیرا کاهش نرخ ماژول‌ها باعث سرمایه‌گذاری‌های جدید می‌شود.
چین قرار است بیشترین سهم سرمایه‌گذاری در انرژی پاک را در سال ۲۰۲۴ به خود اختصاص دهد که به ۶۷۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. این امر ناشی از تقاضای داخلی قوی در 3 صنعت به‌ویژه خورشیدی، باتری‌های لیتیومی و وسایل نقلیه الکتریک است. اروپا و ایالات‌متحده با سرمایه‌گذاری در انرژی پاک به‌ترتیب ۳۷۰ میلیارد دلار و ۳۱۵ میلیارد دلار بعد از چین قرار دارند. این سه اقتصاد بزرگ به‌تنهایی بیش از دوسوم سرمایه‌گذاری جهانی انرژی پاک را تشکیل می‌دهند که تفاوت‌های موجود در جریان سرمایه بین‌المللی انرژی را روشن می‌سازد.
پس از افزایش مشابه در سال ۲۰۲۳، انتظار می‌رود سرمایه‌گذاری جهانی بالادستی نفت و گاز در سال ۲۰۲۴ به‌میزان ۷ درصد افزایش یافته و به ۵۷۰ میلیارد دلار برسد. رشد هزینه‌ها در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ عمدتا توسط شرکت‌های ملی نفت در خاورمیانه و آسیا صورت می‌گیرد. این گزارش نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در نفت و گاز در سال ۲۰۲۴ به‌طورکلی با سطوح تقاضا که در سال ۲۰۳۰ در نظر گرفته شده است، همسو است. اما این رشد بسیار بالاتر از سناریوهای پیش‌بینی‌شده‌ای است که اهداف آب‌وهوایی ملی یا جهانی را هدف قرار می‌دهند.
براساس این گزارش، سرمایه‌گذاری انرژی پاک توسط شرکت‌های نفت و گاز در سال ۲۰۲۳ به ۳۰ میلیارد دلار رسید که تنها ۴ درصد از کل هزینه‌های سرمایه‌ای صنعت را تشکیل می‌دهد. در همین حال، سرمایه‌گذاری زغال‌سنگ همچنان در حال افزایش است و بیش از ۵۰ گیگاوات برق بدون کاهش سوخت زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۳ تصویب شد که بالاترین میزان آن از سال ۲۰۱۵ است.
علاوه بر چالش‌های اقتصادی، توسعه شبکه‌ها و ذخیره‌سازی برق محدودیت مهمی در انتقال انرژی پاک بوده، اما سرمایه‌گذاری در شبکه‌ها در حال افزایش است و قرار است در سال ۲۰۲۴ به ۴۰۰ میلیارد دلار برسد. در کشورهای امریکای‌لاتین نیز، سرمایه‌گذاری در باتری ذخیره‌سازی در حال افزایش است و با کاهش بیشتر هزینه‌ها به ۵۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ می‌رسد. با این حال، این هزینه‌ها بسیار متمرکز است، به‌گونه‌ای که در ازای هر دلار سرمایه‌گذاری‌شده در اقتصادهای پیشرفته و چین، تنها یک سنت در سایر اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه در صنعت ذخیره‌سازی، سرمایه‌گذاری شده است.
