درختان تاب گرما را ندارند
آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع یکی از مهم‌ترین مخاطرات طبیعی است که تاکنون موجب خسارت‌های فراوانی بر کره زمین شده است. این منابع خدادادی که به‌عنوان یکی حلقه‌های مهم حیات به‌حساب می‌آیند، با نابودی تدریجی موجب اخلال جدی در چرخه محیط‌زیست این سیاره آبی و خاکی می‌شود. عمده‌ترین دلایل آتش‌سوزی جنگل‌ها، خشکی هوا و خطای انسانی هستند، اما تحقیقات و آمارها نشان داده است که عمق این آتش‌سوزی‌ها و میزان دوام آنها رابطه مستقیمی با تغییرات اقلیمی و شرایط دمایی کره زمین دارد. گفتنی است، آتش‌سوزی‌های جنگلی مستلزم هماهنگی تعدادی از عوامل از جمله دما، میزان رطوبت هوا و کمبود آن در سوخت‌ها مانند درختان، درختچه‌ها، علف‌ها و زباله‌های جنگلی است. همه این عوامل ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم زیادی با تغییرات آب‌وهوا دارند. به‌نقل از سازمان ملی اقیانوس‌‌شناسی و علوم جوی ایالات‌متحده (NOAA) یک مطالعه در سال ۲۰۱۶ نشان داد که تغییرات آب‌وهوایی خشک شدن مواد آلی را افزایش داده و تعداد آتش‌سوزی‌های بزرگ را بین سال‌های ۱۹۸۴ تا ۲۰۱۵ در غرب ایالات‌متحده ۲برابر کرده، همچنین یک پژوهش دیگر در سال ۲۰۲۱ با پشتیبانی NOAA نتیجه گرفت که تغییرات آب‌وهوایی، محرک اصلی افزایش آتش‌سوزی در منطقه غربی ایالات‌متحده است. در ایران هم پژوهش‌ها حاکی از آن است که تغییرات اقلیمی رابطه معناداری با میزان آتش‌سوزی اراضی جنگلی کشورمان دارد. سعیده اسکندری در پژوهشی با عنوان (رابطه بین تغییر اقلیم و آتش‌سوزی در جنگل‌های استان گلستان) به این نتیجه رسید که بین آتش‌سوزی‌های استان گلستان و میانگین درجه حرارت سالانه، رابطه مستقیم و بین این آتش‌سوزی‌ها و میانگین رطوبت نسبی سالانه، رابطه معکوس وجود دارد. صمت در این گزارش به تشریح مفصل نقش تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی بر آتش‌سوزی‌های اراضی جنگلی به‌ویژه در کشورمان پرداخت.
۲۰۲۲ سال داغ کره زمین
با بررسی آمارهای یک دهه اخیر میزان آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها در سراسر کره زمین، می‌توان این‌گونه نتیجه‌گیری کرد که در این بازه زمانی در بیشتر سال‌ها، شمار آتش‌سوزی‌ها بیش از ۴۶ هزار ۶۱۵ مورد بوده است که بیشترین تعداد آتش‌سوزی به سال ۲۰۲۲ با رقم ۶۶ هزار و ۲۵۵ هزار اختصاص دارد، اما وسعت سوختگی جنگل‌ها متفاوت از سال‌های گفته‌شده است. گفتنی است، در سال ۲۰۲۰ کره زمین بیشترین میزان اراضی جنگلی خود را در 2 دهه اخیر از دست داده است. در واقع باوجود ۵۸ هزار و ۲۵۸ مورد آتش‌سوزی که کمتر از تعداد آن در سال ۲۰۲۲ است، اما میزان اراضی سوخته‌شده به ۱۰ میلیون و ۲۷۴ هزار و ۶۷۹ هکتار رسید، یعنی تقریبا در هر آتش‌سوزی کره زمین بیش از ۱۷۶هزار هکتار اراضی خود را از دست داده است. در سال گذشته هم ۲ میلیون و ۶۳۳ هزار و ۶۳۶ هکتار بر اثر ۵۵ هزار و ۵۷۱ مورد آتش‌سوزی از بین رفت. باتوجه به این آمارها و تحقیقات نشان می‌دهد که تغییرات آب‌وهوا شرایط گرم‌تر و خشک‌تری ایجاد می‌کند که منجر به طولانی‌تر و فعال‌تر شدن آتش‌سوزی می‌شود.
آتش در شب هم خاموش نمی‌شود
شب‌های گرم آتش‌سوزی‌های جنگلی در کالیفرنیا را تشدید و مهار را پیچیده می‌کند. نیویورک‌تایمز در گزارشی نوشت؛ ساعات شبانه، زمانی که درجه حرارت تمایل به کاهش دارد و رطوبت نسبی یا مقدار بخار آب موجود در هوا بالا می‌رود، می‌تواند به‌عنوان مانعی در برابر آتش‌سوزی عمل کند. به‌عبارت‌دیگر در طول شب، به آتش‌نشانان فرصتی برای خوابیدن یا مدیریت شعله‌های کوچک‌تر می‌دهند، اما تغییرات آب‌وهوایی ناشی از انسان، گرمایش شبانه را سریع‌تر از گرم شدن روز تسریع کرده و این سپر طبیعی را از بین برده است. کایوی لو، دانشجوی دکترای علوم محیطی در دانشگاه آلبرتا و نویسنده اصلی مطالعه اخیر در مجله نیچر که نشان می‌دهد سوختن در طول شب می‌تواند باعث سوزاندن آتش‌های بزرگ‌تر و طولانی‌تر شود، گفت: شب ما را نجات نخواهد داد. او گفت: با تغییرات آب‌وهوایی، ما شاهد سوختن بیشتر و بیشتر در طول یک شب خواهیم بود.
همچنین پژوهشی در مجله Science Advances منتشر شد، نشان داد که کاهش سطح ذرات معلق در هوای ساخت انسان باعث افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی به‌ویژه در جنگل‌های نیمکره شمالی می‌شود. این شامل جنگل‌های کانادا، آلاسکا، شمال اروپا و شمال روسیه می‌شود.
از آنجایی که ذرات آئروسل مانند سولفات و پیش‌سازهای آنها مانند دی‌اکسیدگوگرد، نور خورشید را منعکس می‌کنند و به روشن‌تر شدن ابرها کمک می‌کنند، حذف آنها به‌معنای برخورد بیشتر گرمای خورشید به زمین است، همچنین آئروسل‌ها هستک‌های تراکنی برای شکل‌گیری قطرات باران هستند و در صورتی که میزان آنها در جو کاهش یابد، شرایط برای افزایش رطوبت و بارندگی فراهم نمی‌شود. رابرت آلن، استاد اقلیم‌شناسی و نویسنده ارشد این مطالعه گفت: باید انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند متان و دی‌اکسیدکربن را نیز کاهش دهیم. اثر گرم شدن سطوح دی‌اکسیدکربن اتمسفر به‌خوبی شناخته شده است. سوزاندن سوخت‌های فسیلی برای گرما، برق و حمل‌ونقل باعث افزایش سطوح CO۲ به جو می‌شود. CO۲ مانند یک پتو عمل و از خروج گرما از زمین جلوگیری می‌کند. امواج گرما و خشکسالی در آب‌وهوای امروزی بیشتر از ۵۰ سال پیش رخ می‌دهد. این شرایط باعث می‌شود که گیاهان بمیرند و آتش‌سوزی‌های جنگلی را به‌وجود آورند.
آلن معتقد است: وقتی خاک را خشک می‌کنید، گیاهان نیز خشک می‌شوند که آنها را قابل‌احتراق‌تر می‌کند. به‌عبارت روشن‌تر، گرمایش جهانی به آتش‌سوزی کمک می‌کند.
خودسوزی جنگل‌ها
مجید شفیع‌پور مطلق، استاد دانشگاه و رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت درباره اصلی‌ترین دلیل بروز آتش‌سوزی‌ها گفت: همواره یکی از آثار سوء تغییرات اقلیمی که ناشی از پدیده گرمایش جهانی یا به‌عبارتی، افزایش دمای سطح زمین است، تغییر رژیم بارش‌های جوی است. در واقع یکی از نتایج زیانبار تغییرات اقلیمی در بسیاری از پوشش‌های گیاهی و مناطق سبز جهان، خودسوزی جنگل‌ها است و عملا این نوع اتفاق‌ها و رخدادها سابقه بسیار زیادی هم دارد. در واقع اگر در دوره‌های زمانی متناوب جنگل‌ها در محیط پیرامونی خودشان عدم بارش، خشکی و گرمای زیاد را برای چند هفته تجربه کنند، در صورت وزش باد که چندان پرسرعت هم نیست، به‌واسطه عمل اصطکاک که میان برگ‌ها و شاخه‌های درختان خشک در شرایط رطوبت نسبی بسیار کم رخ می‌دهد، آتش‌سوزی در یک مقیاس وسیع گسترش پیدا می‌کند.
وی افزود: البته گفتنی است در بسیاری از موارد خودسوزی جنگل‌ها به سهل‌انگاری و عمدی بودن پاره‌ای از این اتفاقات از سوی انسان‌ها هم ربط داده شده؛ اما براساس تصاویر ماهواره‌ای که به‌طورمستمر و طی سال‌ها از مناطق جنگلی اروپا، امریکا و کانادا و حتی گاهی در جنوب‌شرقی آسیا به‌دست آمده، نشان داده شده که تعداد رخدادهای خودسوزی جنگل‌ها فراوان‌تر شده است که به عدم‌بارش در چند هفته قبل و افزایش دمای محیطی ارتباط پیدا می‌کند.
وی ادامه داد: در بسیاری از مستندات ذکر شده که افزایش میانگین دمایی سطحی زمین در مواجهه با تغییر رژیم بارش است، اما نداشتن بارش‌ها و کاسته شدن از رطوبت نسبی در مناطق ذکرشده که بخش‌هایی از یونان را هم در بر می‌گیرد، ممکن است یکی از علائم آن بروز خودسوزی‌ها بوده باشد که دامنه گسترش آن می‌تواند در بخش‌های زیادی از مناطق جهان هم برود. در واقع از آنجایی که میانگین دمای کره زمین در یک سال گذشته نسبت به یک سال ماقبل خود از رشد دو برابری برخوردار بوده، ممکن است جنگل‌های انبوه با این شرایط محیطی که اشاره شد، مواجه شوند و سال به سال ما شاهد بروز این رخدادها در مقیاس چندین هزار یا چندین صد هزار هکتار باشیم که برای مهار کردن آن تلاش‌های طولانی‌تری را می‌طلبد.
هیچ جای زمین امن نخواهد بود
رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران با بیان اینکه تمامی جهان از تغییرات اقلیمی متضرر می‌شود، تاکید کرد: اگر بخواهیم توصیف همه‌جانبه از موضوع تغییر اقلیم داشته باشیم، باید گفت در شرایط بروز گرمایش جهانی، یخ‌های قطبی ذوب می‌شوند که در نهایت به بالا آمدن سطح آب‌های آزاد جهان و اقیانوس‌ها می‌انجامد، در نتیجه زمین‌های خشک ساحلی به زیر آب می‌روند، بنابراین به زیر آب بردن سواحل و همزمان افزایش دمای سطحی کره زمین نشان می‌دهد که این گردش‌ها می‌تواند اقلیم جهان را دستخوش تحولات و تغییرات جدی کند و به‌طبع هیچ جایی از کره زمین مصون و ایمن نخواهند ماند.
وی افزود: از آنجایی که یک کره زمین و یک اتمسفر وجود دارد و پدیده گرمایش جهانی، آثار مختلف دارد و البته بازیگران زیادی در این عرصه از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه مسئولیت‌های متفاوت و مشترکی را باید در زمینه مقابله با پدیده شوم گرمایش جهانی برعهده بگیرند، به‌طورقطع جامعه جهانی تصمیم گرفته است که از ابزارهای قانونی و حقوقی مختلفی از جمله کنوانسیون‌ها در سازمان ملل نظیر پروتکل کیوتو و توافقنامه پاریس، نوعی همگرایی در مقیاس جهانی به‌وجود بیاورند که در قالب اولویت‌های توسعه‌ای و توانمندی‌های موجود خودشان، نوعی همکاری و همدلی را در راستای سازگاری با تغییر اقلیم که تعدیل در انتشار گازهای گلخانه‌ای است، در برنامه‌های خود بگنجانند.
اقدامات آحاد مردم مهم است
وی بااشاره به اینکه تمامی آحاد مردم در جهان باید نسبت به کاهش آثار زیانبار تغییر اقلیم حساسیت داشته باشند، درباره نقش دولت‌ها گفت: دولت‌ها همواره نماینده مردم هستند تا بتوانند باتوجه به تخصص‌شان در موضوعات گوناگون سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری کنند. این برنامه‌ها عوامل اجرایی دارد که عموما مردم اجزای این عوامل اجرایی هستند، بنابراین نباید تنها مسئولیت سازگاری و کاهش آثار تغییرات اقلیمی را در محدوده وظایف دولت‌ها بدانیم. در اصل نباید این دو مولفه را مجزا از یکدیگر بدانیم. به‌طورطبیعی جزء به جزء مردم باید در این رابطه تلاش کنند، چراکه دولتمردان در هر کشوری قشر اندکی از جمعیت مردم را شامل می‌شوند. در حقیقت دولت و مردم باید یکپارچه از راهکارها و برنامه‌ها تبعیت کنند که الگوی زیستی متفاوتی را در سازگاری و مقابله با اثرات شوم گرمایش جهانی به‌وجود بیاورند و در پیش بگیرند.
سخن پایانی
باتوجه به آنچه در این گزارش آورده شد، هیچ‌جا به دور از اثرات سوء اقلیم باقی نمی‌ماند و این‌گونه نیست که بگوییم مناطق خیلی سرد دمای آنها معتدل می‌شود؛ بنابراین باید گفت تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی هیچ دستاورد مثبتی برای هیچ اقلیم و منطقه جغرافیایی به‌همراه ندارد و اثرات سوء آن بر مولفه‌های مهمی چون کشاورزی و فرآیندهای زیستی در بیشتر مناطق جهان مشهود است. چنانچه در 50 سال اخیر شاهد رخدادهای حدی با فراوانی زیاد از جمله سیلاب‌ها، بحران آب و ... هم بوده‌ایم.
