از مدیران بی‌تخصص تا کشاورزان بی‌اطلاع
چندی پیش خبری مبنی بر برگشت‌خوردن پسته صادراتی ایران در رسانه‌ها منتشر شد. البته این خبر بارها در زمینه محصولات گوناگون شنیده شده بود که گاها تکذیب نیز می‌شد؛ از برگشت سیب‌زمینی تا فلفل و کیوی. محصولاتی که به بازارهای هدف می‌رسد، اما بدون پذیرش به مبدأ بازمی‌گردد.
حال با تکرار دوباره این موضوع، سوالی مطرح می‌شود که علت اصلی برگشت خوردن محصولات کشاورزی چیست؟ برخی از فعالان این حوزه معتقدند تغییر شرایط کشور مقصد برای صادرات محصولات و استانداردهای خاص هر کشور از دلایل اصلی مرجوع شدن محصولات کشاورزی است. هرچند دلایل برگشت در بسیاری از مواقع به تغییر استانداردهای بازار هدف بازمی‌گردد، اما آیا می‌توان تنها خود را با بیان چنین دلایلی قانع کرد یا باید فکری جدی برای آن داشت؟
پسته ایران برگشت خورد
پیش‌بینی می‌شود در سال جاری ۲۰۰ هزار تن پسته تولید شود که تفاوتی با آمار سال گذشته نخواهد داشت، اما میزان صادرات سال گذشته طبق آمار انجمن پسته ایران ۸۰ هزار تن است. ۵۰ هزار تن از این محصول در انبارهای کشاورزان یا صادرکنندگان است و ۲۰ هزار تن در بازار داخلی عرضه شده و به فروش رفته است. محمد صالحی، عضو هیات مدیره انجمن پسته کشور درباره وضعیت باقیمانده سموم در پسته ایرانی می‌گوید: ما باقیمانده سموم در پسته داریم، اما بسیاری از کشاورزان از سم‌های ارگانیک استفاده می‌کنند، به همین دلیل هم ما محصولات خوبی داریم. در هر حال محصول پسته ما باقیمانده سموم دارد و مسئولان مربوطه باید کمک کنند تا کشاورز بتواند محصول بدون سم تولید
کند. او اعلام می‌کند: محصول پسته ایران به‌دلیل دارا بودن آفلاتوکسین پس فرستاده شده، اما به‌خاطر باقیمانده سموم محصولی برگشت نخورده است. آفلاتوکسین یک سم قارچی طبیعی است که ذرت، بادام زمینی، پسته و محصولات دیگر را آلوده می‌کند. صالحی می‌افزاید: مشکل سموم در خیلی از باغات داریم، اما آمار نداریم، چون این مسئله به‌صورت جزئی بررسی نشده و خیلی از کشاورزان ما دسترسی به سموم خوب ندارند
صادرات ۶.۲ میلیارد دلاری بخش کشاورزی در ۱۴۰۲.
با انتشار گزارش تجارت بخش کشاورزی ایران در سال ۱۴۰۲ ازسوی موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی و براساس آمار و اطلاعات منتشره توسط مرکز آمار، فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهادکشاورزی، جزئیات صادرات ۶.۲ میلیارد دلاری بخش کشاورزی اعلام شد.
صادرات محصولات کشاورزی در سال گذشته با افزایش ۸.۳ درصدی در وزن، از نظر ارزشی رشد ۱۹.۴ درصدی داشته، این در حالی است که واردات محصولات کشاورزی از لحاظ وزنی و ارزشی به ترتیب ۱.۱ و ۵.۶ درصد کاهش یافته است. بر این مبنا تراز تجاری ارزشی این بخش در مقایسه با دوره مشابه سال قبل ۱۵.۵ درصد بهبود پیدا کرده است. براساس این گزارش، تراز وزنی تجارت بخش کشاورزی نیز ۵.۳ درصد بهتر شده و تراز تجاری ارزشی از منفی ۱۳.۲ میلیارد دلار به منفی ۱۱.۱ میلیارد دلار رسیده است. تراز تجاری وزنی در دوره مذکور از منفی ۱۷.۴ میلیون تن به منفی ۱۶.۵ میلیون تن رسیده است. موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی در گزارش خود اعلام کرد به‌طور میانگین ارزش هر کیلوگرم کالای صادراتی بخش کشاورزی با رشد ۱۰.۳ درصدی از ۶۷ سنت در سال ۱۴۰۱ به ۷۴ سنت در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته، در حالی که ارزش هر کیلوگرم کالای وارداتی بخش کشاورزی با کاهش ۴.۵ درصدی از ۷۳ سنت در سال ۱۴۰۱ به ۷۰ سنت در سال ۱۴۰۲ کاهش پیدا کرده است. این گزارش حاکی است هندوانه، سیب، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، سیر و پیاز ۵ قلم عمده صادراتی ایران از لحاظ وزنی و پسته، سیب، خرما، گوجه‌فرنگی و شیرخشک ۵ قلم عمده صادراتی ایران از لحاظ ارزشی در سال ۱۴۰۲ بوده‌اند. همچنین ذرت دامی، دانه سویا، گندم، جو و کنجاله سویا ۵ قلم عمده وارداتی از لحاظ وزنی و ذرت دامی، دانه سویا، روغن نباتی، برنج و کنجاله سویا ۵ قلم عمده وارداتی به لحاظ ارزشی در این دوره هستند. نکته قابل‌توجه این گزارش، کاهش واردات وزنی و ارزشی گندم به میزان ۴۳.۳ و ۵۰.۲ درصد، برنج ۳۷.۲ و ۳۸.۲ درصد و شکر به‌میزان ۴۲.۶ و ۳۰.۳ درصد است که حکایت از کاهش وابستگی به این اقلام اساسی دارد.
در این گزارش تاکید شد در سال ۱۴۰۲ عراق با سهم ۳۸.۶ درصدی، نخستین مقصد صادراتی کالاهای کشاورزی ایران بوده و امارات با سهم ۱۴.۵ درصدی در رتبه دوم و ۸ کشور باقیمانده هر کدام با سهم‌های کمتر از ۱۰ درصد در رتبه‌های بعدی ۱۰ کشور اول قرار داشتند؛ به‌عبارت دیگر از نظر مقداری بیش از ۸۸ درصد صادرات کالاهای کشاورزی به کشورهای عراق، امارات، روسیه، افغانستان، پاکستان، ترکیه، هند، ترکمنستان، عمان و جمهوری آذربایجان انجام شده و سهم سایر کشورها تنها ۱۱.۹ درصد بوده است. براساس این آمار، از نظر ارزشی نیز عراق با سهم ۳۱.۵ درصدی در رتبه اول و امارات و روسیه با سهم ۱۱.۹ و ۸.۳ درصدی در رتبه‌های دوم و سوم کشورهای پذیرنده کالاهای کشاورزی ما قرار دارند. همچنین کشورهای پاکستان، افغانستان، هند، چین، ترکیه، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند و در مجموع بیش از ۸۳ درصد کالاهای صادراتی ایران از نظر ارزشی به مقصد این ۱۰ کشور بوده است.
در سال ۱۴۰۲، از لحاظ وزنی امارات متحده عربی ۳۶.۷ درصد، ترکیه ۱۴.۳ درصد، روسیه ۱۱.۶ درصد، انگلستان ۷.۸ درصد و هلند ۵.۴ درصد در واردات بخش کشاورزی از ایران سهم داشته‌اند.
همچنین از لحاظ ارزشی امارات ۳۲.۹ درصد واردات بخش کشاورزی ما را به خود اختصاص داده است. پس از آن کشورهای ترکیه با ۱۴.۸ درصد، هند ۷.۴ درصد، روسیه ۷ درصد و انگلستان ۵.۷ درصد سهم از واردات کشاورزی ایران در رتبه‌های دوم تا پنجم قرار دارند
مشکلات مالی و استفاده از سموم تقلبی
حال باوجود شنیده‌هایی که حاکی از برگشت پسته صادراتی است، نظر کارشناسان را در زمینه دلایل این موضوع جویا شدیم.
امین محمودی، کارشناس حوزه کشاورزی و امنیت غذایی با اشاره به آمار تولید پسته به صمت گفت: در سال‌های ۹۷ تا ۱۴۰۱ با خشکسالی باغ‌های پسته روبه‌رو بودیم؛ به‌طوری‌که میزان پسته تولیدشده حدودا به ۱۳۵ هزار تن می‌رسید، اما در سال ۱۴۰۲ تولید پسته با افزایش قابل‌توجهی روبه‌رو شد و حدودا به ۲۰۰ هزار تن رسید. براساس آمار معمولا ۱۰ درصد پسته تولید شده در داخل مصرف و ۹۰ درصد آن صادر می‌شود. این افزایش تولید موجب افزایش صادرات شد و میزان صادرات پسته در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۲۰ هزار تن به ۵۵ کشور است که به این واسطه درآمد ارزی بسیار خوبی کسب کردیم. وی با تاکید بر اینکه براساس آمارهای گمرک در سال ۱۴۰۲ صادرات پسته حدود یک میلیارد دلار ارزآوری داشته، افزود: مصرف بازار داخل همیشه ۱۰ تا ۲۰ درصد تولید است و بخش بیشتری از تولید صادر و کمی از آن برای صادرات سال آینده ذخیره می‌شود. همچنین براساس آمارهای گمرک در ۳ ماه اول ۱۴۰۳، حدود ۱۹ هزار تن پسته به ارزش ۱۸۵ میلیون دلار به ۴۷ کشور صادر شده، این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل تنها ۱۳۷ میلیون دلار پسته صادر شده بود.
لزوم آموزش کشاورزان
محمودی با بیان دلایل برگشت‌خوردن برخی از محصولات کشاورزی صادراتی گفت: اغلب کشاورزان از قشر متوسط و پایین جامعه هستند؛ در نتیجه کمتر به اجرای الگوهای جهانی یا کشاورزی مکانیزه می‌پردازند. ازسوی دیگر به‌دلیل مشکلات مالی از سموم استاندارد و باکیفیت استفاده نمی‌کنند و برای دفع آفات از سموم چینی بهره می‌برند. بر همین اساس یکی از دلایل برگشت‌خوردن محصولات کشاورزی صادراتی استفاده از سموم تقلبی و ارزان نرخ در باغات کشاورزی است. البته درباره پسته‌کاران کمی موضوع متفاوت است، زیرا در بازارهای جهانی هر کیلو پسته به ارزش ۱۰ دلار به فروش می‌رسد و اوضاع مالی آنها نسبت به سایر کشاورزان بهتر است. همچنین یکی دیگر از دلایل این است که کشاورزان عمدتا برای استفاده از سموم بهتر آموزش نمی‌بینند و اطلاعاتی در این زمینه ندارند.
نقش سازمان‌ها در ارزیابی محصولات
این کارشناس حوزه کشاورزی و امنیت غذایی با تاکید بر اینکه نقش سازمان‌ها در کنترل و ارزیابی بازارهای هدف بسیار اهمیت دارد، افزود: برای درک میزان اهمیت این نقش مثالی مربوط به سال ۱۴۰۰ می‌زنم که در آن سال با بحران صادرات محصولات کشاورزی به‌ویژه صادرات فلفل دلمه‌ای روبه‌رو بودیم. دلیل این موضوع نیز این بود که رئیس وقت سازمان حفظ نباتات ایران در سال 1400-1399 به‌عنوان شخصی که متولی این امر است، نسبت به نامه ارسالی روسیه که مربوط به پروتکل‌های واردات محصولات کشاورزی از ایران بود، بی‌توجه بوده و حتی امکان ترجمه آن را نداشت. در نتیجه این بی‌توجهی، فلفل‌کاران ما در سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ به‌شدت متضرر شدند
اصلی‌ترین چالش، تحریم‌های داخلی
ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون با اشاره به دلایل برگشت برخی از محصولات کشاورزی صادراتی به صمت گفت: یکی از مهم‌ترین دلایل به‌وجود آمدن چنین شرایطی عدم شناخت بازارهای هدف است. متاسفانه ما از بازار آنان شناخت چندانی نداریم و آنها هم با محصولات ایرانی آشنایی ندارند؛ یعنی از ظرفیت و توانمندی‌های یکدیگر بی‌خبر هستیم.
وی با تاکید بر اینکه کشورهایی با ثبات اقتصادی بیشتر دچار کمترین تغییر در استانداردهای لازم می‌شوند، افزود: باتوجه به این موضوع رایزنان بازرگانی وظیفه دارند پس از استقرار در کشور حوزه ماموریت، نسبت به شناخت بازار هدف و برقراری پیوند بین تجار بخش خصوصی دو کشور اقدام و در راستای منافع ملی کار کنند. البته در این بین کشورهایی هستند که مانند ایران بخشنامه‌های خلق‌الساعه و یک‌شبه‌ای دارند که اغلب مربوط به کشورهای همسایه است.
راهکار چیست؟
قاسمی در بیان راهکارهایی برای جلوگیری از بازگشت محصولات کشاورزی صادراتی گفت: راهکار این موضوع این است که سفارتخانه‌ها که در واقع چشم و گوش کشور در کشوری دیگر هستند، استانداردهای لازم و تغییرات ایجادشده را رصد و به بازرگانان اطلاع‌رسانی کنند. این در حالی است که تمام کشورها در بخش کشاورزی سختگیرانه عمل می‌کنند، زیرا این حوزه حوزه‌ای استراتژیک است و می‌خواهند حمایتی جدی از این بخش داشته باشند. از سوی دیگر طبقه کشاورز حساس است و شغلش وابستگی زیادی به وضعیت خاک، آب و... دارد. هرچند کل استراتژی که در بخش کشاورزی به کار گرفته می‌شود، ایرادات زیادی دارد، اما در مجموع به‌دلیل ارزش دلار در کشور ما ارزش کالاهای صادراتی برای کشورهای هدف می‌تواند جذاب‌تر باشد.
سهمیه‌بندی واردات
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون با اشاره به اینکه گاهی نیز موانع غیرتعرفه‌ای وجود دارد، افزود: برخی از کشورها با هدف حمایت از تولید داخل به سهمیه‌بندی واردات برخی از محصولات می‌پردازند. در نتیجه از آنجایی که تنها کشور ما صادرکننده یک محصول به بازار هدف نیست، ممکن است با ارسال محصولات از سایر کشورها سهمیه واردات یک محصول پر شود و در نهایت بار صادراتی ایران برگشت بخورد. در مجموع ممنوعیت در بسیاری از موارد برای کنترل بازار است و متاسفانه بخش عمده‌ای از محصولات کشاورزی ما با این ناهماهنگی‌ها روبه‌رو می‌شوند. با این اتفاق، تولیدکننده مجبور است کالای خود را زیر نرخ عرضه کند و در نتیجه بازار کشور مقصد دچار تلاطم می‌شود.
وی با اعلام کشورهایی به‌عنوان بازار اصلی صادرات محصولات کشاورزی، افزود: کشورهای اصلی مقصد صادرات محصولات کشاورزی شامل امارات، عراق، هند، روسیه و ترکیه است.
چالش کجاست؟
قاسمی با بیان اصلی‌ترین چالش در صادرات محصولات کشاورزی اظهار کرد: یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها تحریم‌های داخلی است. پیمان‌سپاری ارزی مهم‌ترین مانع برای توسعه سبد صادراتی محصولات کشاورزی است. از سوی دیگر سیستم حمل‌ونقل یخچالی کشور دچار چالش‌های بسیاری است و خط ریلی کشور نیز کانتینر یخچالی ندارد. همچنین در شمال کشور کانتینر یخچالی برای صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای cis که شامل ارمنستان، جمهوری آذربایجان، بلاروس، مولداوی، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان است، نداریم. در مجموع همه ناوگان حمل‌ونقل کشور دچار چالش در زمینه صادرات محصولات یخچالی است. سال‌ها است که کشور دچار چنین چالشی است و پیگیری‌های بسیاری در زمینه این موضوع انجام شده، اما همچنان به نتیجه‌ای نرسیده است
سخن پایانی
بی‌اطلاعی و وضعیت مالی ضعیف کشاورزان یکی از دلایل اصلی استفاده نادرست از سموم کشاورزی و ضرر سنگین کشاورزان است. این در حالی است که صادرات محصولات کشاورزی ارزآوری بسیاری دارد و می‌تواند آمار صادرات کشور را افزایش دهد، اما متاسفانه هیچ‌گاه توجه کافی نسبت به این حوزه نشده است. از سوی دیگر چالش‌های مربوط به حمل‌ونقل نیز همیشگی و تحریم‌ها سدی محکم در برابر توسعه ناوگان حمل‌ونقل است. امید داریم دولت چهاردهم با انتخاب مهره‌های مناسب و متخصص در این حوزه وضعیت معیشت کشاورزان و صادرات مصولات کشاورزی را تغییر دهد.
