رقابت میان توسعه و اصالت
فروشگاه‌های زنجیره‌ای مواد غذایی از دهه ۳۰ هجری شمسی، فعالیت خود را در ایران آغاز و به‌دلیل تنوع محصولات، تخفیف‌های ویژه و امکانات رفاهی، مشتریان زیادی را به خود جذب کردند.
بسیاری معتقدند وجود این فروشگاه‌ها می‌تواند منجر به تعطیلی سوپرمارکت‌های کوچک شود. تعداد این فروشگاه‌ها سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۱، ۱۷ درصد رشد کرده که این اتفاق هم یکی از چالش‌های صنف سوپرمارکت‌داران به‌شمار می‌رود. مخالفان توسعه زنجیره‌ای‌ها معتقدند وجود این فروشگاه‌ها و از طرفی افزایش مالیات ، سبب ورشکستگی تعداد زیادی از سوپرمارکت‌های کوچک شده است. با این همه نمی‌توان از جریان رشد جهانی عقب ماند و ضرورت همسویی با توسعه جهانی از یک‌طرف ورشکتستگی سوپر مارکت ها سنتی ازسوی دیگر، پارادوکسی عجیب در این عرصه ایجاد کرده است.
نخستین‌ها از کجا آمدند
تجربه تاسیس نخستین فروشگاه‌های زنجیره‌ای در جهان به قرن هجدهم در بریتانیا برمی‌گردد، اما قریب به دو قرن طول کشید تا پای فروشگاه‌های زنجیره‌ای به بازار ایران باز شود. سال ۱۳۲۸ خورشیدی فروشگاه‌های سراسری سپه در تهران پایه‌گذاری شد و چنان تجربه بدیعی بود که همچنان بسیاری از مردم، فروشگاه‌های زنجیره‌ای را با مفهوم فروشگاه سپه به خاطر می‌آورند. با شروع دهه 70 و به‌دنبال نابسامانی در توزیع اقلام اساسی، نیاز به تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سطح گسترده آنچنان احساس شد که شهرداری تهران در نخستین گام به تاسیس فروشگاه‌های شهروند اقدام کرد.
در این دوره در کنار فروشگاه‌های اتکا، سپه، امکان، نخستین فروشگاه بخش خصوصی با نام پروما در مشهد راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۸۴ برای نخستین بار یک فروشگاه فرانسوی-اماراتی در ایران مجوز تاسیس گرفت و در سال ۱۳۸۸ با نام هایپراستار در غرب تهران افتتاح شد. این فروشگاه که به‌مدت ۲۰ سال زمین موردنظر خود را از شهرداری تهران اجاره کرده، نخستین مورد از سرمایه‌گذاری بزرگ یک شرکت خارجی در بخش خدمات ایران محسوب می‌شود. در حال حاضر فروشگاه‌های هایپر می، حامی، جانبو، افق کوروش، نجم خاورمیانه، خونه به خونه و هفت در کنار فروشگاه‌های سپه، اتکا، امکان، شهروند و هایپراستار در ایران و به‌شکل زنجیره‌ای فعالیت می‌کنند.
رقیب قدر مغازه‌ها و سوپرمارکت‌ها
پس از تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای در دهه ۳۰، اقبال عمومی به خرید از این فروشگاه‌ها روزبه‌روز افزایش یافت. در ابتدای تاسیس این فروشگاه‌ها، مردم همچنان برای خرید محصولات موردنیاز خود به سوپرمارکت‌های کوچک مراجعه می‌کردند، اما در دهه‌های اخیر، این فروشگاه‌ها جای سوپرمارکت‌های کوچک را گرفته‌اند. این فروشگاه‌ها به‌دلیل تنوع محصولات، تخفیف‌های همیشگی، برگزاری قرعه‌کشی‌های مختلف و امکانات رفاهی مناسب، مشتریان زیادی جذب می‌کنند. از طرفی، وجود شعب متعدد این فروشگاه‌ها در نقاط مختلف شهر‌ها، باعث افزایش اقبال عمومی به استفاده از این فروشگاه‌ها شده است. بسیاری معتقدند شاید در نگاه اول، وجود این فروشگاه‌ها به نفع مصرف‌کننده باشد، اما بررسی‌ها حاکی از آن است که پس از ایجاد این فروشگاه‌ها و افزایش اقبال عمومی برای خرید از این فروشگاه‌ها، کسبوکارهای کوچکی مثل سوپرمارکت‌ها، دچار مشکلات متعددی شده‌اند. فعالان این صنف مشکلات متعددی را به دوش می‌کشند، از جمله این مشکلات می‌توان به رقابت میان فروشگاه‌های زنجیره‌ای و سوپرمارکت‌ها، مالیات، افزایش اجاره‌بها، افزایش دستمزد کارگران، وجود نوسان در فضای اقتصادی کشور، تورم گسترده و... اشاره کرد. داود فکوری، رئیس سابق اتحادیه صنف سوپرمارکت و محصولات پروتئینی تهران، در گفت‌وگو با اتاق اصناف تهران گفت: فروشگاه‌ها باتوجه به خرید عمده و تخفیف‌هایی که روی محصولات خود می‌دهند، تا حدی بر فروش سوپرمارکت‌ها تاثیر‌گذار هستند.
رئیس سابق صنف سوپرمارکت و محصولات پروتئینی تهران با اشاره به مشکلات فعالان این صنف گفت: یکی از مشکلات این صنف، حاشیه سود پایین است. به‌عنوان مثال، حاشیه سود برای کالا‌هایی نظیر لبنیات 3 درصد و در بهترین حالت 5 درصد است. در صورتی که فعالان این صنف مالیات ۱۰ درصدی پرداخت می‌کنند و این به یکی از چالش‌های صنف تبدیل شده است.
حامیــان چــراغ خامـوش زنجیـره‌ای‌ها
فروشگاه‌های بزرگ، حامی‌های مالی بزرگ هم دارند، اما کسبوکارهای کوچک، حامی مالی ندارند و از طرفی باوجود حاشیه سود پایین و درآمد کم، مالیات زیادی می‌پردازند. این امر به‌تدریج سبب ضرر و زیان مالکان کسبوکارهای کوچک و تعطیلی آنها می‌شود. براساس بررسی‌ها فروشگاه‌های زنجیره‌ای از حمایت قوی نهادهای بسیاری بهره می‌برند. بانک‌ها یکی از حامیان مالی این فروشگاه‌ها هستند. البته علاوه بر بانک‌ها، نهادهای دولتی نظیر شهرداری و برخی نهاد‌ها، وزارتخانه‌ها و شرکت‌های خصوصی هم از این فروشگاه‌ها حمایت مالی می‌کنند. حمایت چنین نهاد‌هایی باعث ایجاد رقابت میان کسبوکارهای کوچک و فروشگاه‌های زنجیره‌ای بزرگ شده است.
چالش قیمت‌گذاری در فروشگاه‌های زنجیره‌ای
تخفیف‌های جذاب و وسوسه‌انگیز، یکی از دلایلی است که این روزها مردم را به‌سوی خرید از فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌کشاند، اما واقعیت چیز دیگری است. طی گفت‌وگویی که با مردم در فروشگاه‌های مختلف زنجیره‌ای داشتیم، بیشتر آنها دلیل اصلی هجوم برای خرید را همین تخفیف‌های آنچنانی و عجیب و غریب کالاهای عرضه‌شده عنوان می‌کردند، این در حالی است که بسیاری از آنها معتقدند باتوجه به کم‌فروشی برخی برندها، کیفیت پایین برخی کالاها، فروش کالاهای نزدیک به پایان تاریخ انقضا و اشتباهات محرز برخی صندوقدارها با یک حساب سرانگشتی عملا سودی عایدشان نشده است. باتوجه به همین انتقاداتی که ازسوی مردم و برخی فعالان بازار درباره نحوه توزیع کالا در برخی فروشگاه‌های زنجیره‌ای مطرح شد، بر آن شدیم تا برای روشن شدن موضوع، سری به این فروشگاه‌ها بزنیم تا ببینیم اوضاع از چه قرار است. طی سال‌های گذشته در راستای ایجاد رقابت میان مراکز خرده‌فروشی برای کنترل هرج‌ومرج بازار و کمک به جیب مصرف‌کننده، فروشگاه‌های زنجیره‌ای در حال گسترش هستند تا به این وسیله، دست واسطه‌ها از بازار کالاهای اساسی و مواد خوراکی کوتاه شود و کلاه کمتری بر سر مردم برود، اما واقعیت این است که روال کار فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ایران آن‌طور که باید و شاید شباهتی با اصل هدف تاسیس این فروشگاه‌ها در جهان ندارد و تنها می‌توان گفت نوع جدیدی از شکل و شمایل مراکز عرضه کالا در کشور شکل گرفته که در پی آن، اظهارات متفاوتی ازسوی مصرف‌کنندگان در این مورد مطرح است.
سهم ناچیز بقالی‌ها از حاشیه سود بازار
گرچه برخی از خرده‌فروشان بازار و فروشگاه‌های محلی و سنتی چندان با توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای موافق نیستند و توسعه چنین فروشگاه‌هایی را عاملی برای کسادی بازار و نابود شدن شغل و کسبوکار خود می‌دانند، اما واقعیت این است که رسانه‌ها نیز مخالف گسترش این فروشگاه‌ها در کشور نیستند و بر این عقیده‌اند که ایران نیز باید در این زمینه همگام با سایر کشورها عمل کند و کسبوکارهای نوین را در کشور گسترش دهد؛ با این حال از آنجا که معمولا در آغاز هر کاری در ایران، بساط سوء‌استفاده از جیب مصرف‌کنندگان توسط دلالان و واسطه‌گران جور می‌شود، به‌طوری که در حال حاضر هم در برخی فروشگاه‌های زنجیره‌ای برای جذب مشتری و سود بیشتر، حتی کالاهای ناشناس فروخته می‌شود، باید هرازگاهی به بررسی روند فعالیت این کسب‌و‌کارها پرداخت. در همین راستا رئیس اتاق اصناف نیز به‌تازگی اعلام کرد: با گسترش کسبوکارهای نوین مشکلی ندارم و از آن حمایت هم می‌کنم. از این رو صنف فروشگاه‌های زنجیره‌ای تهران هم صاحب اتحادیه شده که انتظار می‌رود با فعالیت این صنف، فروشگاه‌های زنجیره‌ای در ارائه خدمات و فروش مستقیم کالا به مصرف‌کنندگان به‌درستی نقش خود را ایفا کنند. البته کارشناسان نیز بر این عقیده‌اند که باید سطح اقتصادی صنوف از فروشگاه‌های خرد و کوچک به سمت فروشگاه‌های بزرگ برود، زیرا اگر خرده‌فروشان نتوانند مدل اقتصادی خود را تغییر دهند، به‌طور قطع در فضای رقابتی حذف خواهند شد. آنها بر این باورند که گذر از فضای موجود به فضای مدرن اقتصادی سخت و دشوار است، اما ناگزیر باید این تغییر رخ دهد تا آسیب نبینند. صاحب‌نظران در این زمینه معتقدند باید خرده‌فروشان با سرمایه‌گذاری در فروشگاه‌ها از شیوه سنتی به سبک مدرن روی بیاورند، زیرا در کشورهای مدرن این‌گونه سرمایه‌گذاری مطمئن‌ترین شیوه سرمایه‌گذاری به‌شمار می‌رود. با این حال حتی برخی از کارشناسان بازار معتقدند اعمال تخفیف توسط برخی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای واقعی و سالم نیست؛ به‌طوری که گاهی فروشنده سود خود را از تولیدکننده می‌گیرد و به بازار لطمه می‌زند، در حالی که انتظار می‌رود با گسترش فروشگاه‌های زنجیره‌ای، کاهش هزینه‌ها و قیمت‌ها را در سطح عرضه شاهد باشیم.
بقالی‌ها شیوه‌های نوآورانه در کسبوکار بیاموزند
یک کارشناس اقتصاد با اشاره به مزایای ایجادشده در پی راه‌اندازی فروشگاه‌های زنجیره‌ای اظهار کرد: در پی ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سراسر کشور هزاران شغل ایجاد شده و مردم با سهولت و نرخ پایین‌تری می‌توانند مایحتاج‌شان را از آنها خریداری کنند. محمدرسول سماکچی با اشاره به نقش فرهنگی و تاریخی اصناف افزود: اصناف در طول تاریخ فعالیت‌شان سرمایه‌های موردنیاز را خودشان تامین کرده و کمتر از بانک‌ها و صندوق‌های اعتباری تسهیلات دریافت کرده‌اند، اما اکنون فروشگاه‌های بزرگ موجب نگرانی خرده‌فروشگاه‌ها شده‌اند و کم‌کم درآمدشان نسبت به گذشته کمتر می‌شود. وی با بیان اینکه فروشگاه‌های کوچک در شرایط فعلی باید روابط عرضه و تقاضای خود را اصلاح کنند، گفت: فروشگاه‌های کوچک باید مشتریان خود را از تخفیفات بیشتری برخوردار کنند تا همچنان خود را سرپا نگه دارند. سماکچی با اشاره به فعالیت منحصربه‌فرد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بخش عرضه اظهار کرد: مشتری در فروشگاه زنجیره‌ای محصول موردنیاز را با سهولت بیشتر و نرخ مناسب‌تری تهیه می‌کند و طبیعی است سلیقه مشتریان به خرید از فروشگاه‌های بزرگ نزدیک‌تر است. این کارشناس اقتصاد با بیان اینکه هرقدر واسطه‌ها کمتر شوند، مشتری محصول را با نرخ کمتری خریداری می‌کند، افزود: فروشگاه‌های زنجیره‌ای علاوه بر ایجاد رفاه برای مشتریان، می‌توانند شبکه توزیعی مناسبی را برای تولیدکنندگان فراهم کنند. وی با اشاره به اینکه خرید از فروشگاه‌های زنجیره‌ای علاوه بر به‌صرفه بودن برای مشتری برای تولیدکنندگان نیز یک مزیت است، بیان کرد: عرضه‌کنندگان و تولیدکنندگان نیز خیال‌شان جمع است که فروشگاه‌های زنجیره‌ای محصولات‌شان را می‌خرند و در این شبکه انسجام و هماهنگی وجود دارد. وی با بیان اینکه بقالی‌ها و مغازه‌داران سنتی باید خود را با شبکه عرضه و تقاضا هماهنگ‌تر کنند، تصریح کرد: مغازه‌داران، بقالی‌ها و سرمایه‌گذاران خرد باید با آموزش منسجم بیاموزند که فضای کسبوکار تغییر کرده و باید از شیوه‌های سنتی فاصله بگیرند و با شیوه‌های نوآورانه و بکارگیری استارت‌آپ‌ها به‌عنوان همکار در کنار فروشگاه‌های بزرگ فعالیت کنند.
سخن پایانی
واقعیت این است که رفتن به سمت بازارهای مُدرن گریزناپذیر به‌نظر می‌رسد و گسترش فروشگاه‌های زنجیره‌ای و فروشگاه‌های آنلاین نیز بخشی از این مسیر است. اما آیا طی این مسیر الزاما به‌معنی نابودی خرده‌فروشی‌های محلی یا نابودن شدن اشتغال است؟ سهم زنجیره خرده‌فروشی مدرن در کشورهای تازه توسعه‌یافته و نیمه‌توسعه‌یافته حدود ۵۴ درصد و در کشورهای توسعه‌یافته ۸۲ درصد است. این یعنی خرده‌فروشان مدرن برای رسیدن به سهمی معقول از بازار به رشدی حداقل 2 برابری نیاز دارند.در این میان باید این نکته را هم مد نظر داشت که برای رسیدن فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بازار خرده‌فروشی به جایگاه واقعی‌شان، نیازمند وجود نظام اقتصادی سالم و بهره‌گیری از مدیریت روز دنیا هستیم که امید است در دولت جدید به این هدف دست یابیم.
