وضعیت اقتصاد کلان زمانی که قابل پیش‌بینی باشد و مولفه‌های آن مانند نرخ تورم، بهره و ارز، نوسانی نداشته باشند، به‌نظر می‌رسد که تسهیلات ارزی بتواند نیاز فعالان اقتصادی را رفع کند و از طرف دیگر، مخاطره اعتباری و نقدینگی بانک‌ها و موسسات اعتباری را که اعطای تسهیلات کرده‌اند، با تهدید مواجه نکند. با این حال، مطالعه اقتصاد ایران نشان می‌دهد که نرخ ارز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های کلان اقتصادی در مقاطع مشخصی با جهش‌های شدید همراه بوده است که این جهش ارزی، دوطرف معاملات تسهیلات ارزی یعنی گیرندگان و اعطاکنندگان را با مخاطره‌های زیادی مواجه می‌کند. در اقتصادهای توسعه‌یافته، با طراحی ساختارهایی از جمله ابزارهای مالی نوین توانسته‌اند بر این چالش‌ها فائق بیایند.در جهان پرنوسان امروزی، صاحبان دارایی‌های بزرگ یا هرکس که به‌نوعی مالکیت یک یا چند دارایی را برعهده داشته باشد، با پدیده‌ای به‌نام ریسک مواجه است که در ذات هر فعالیت اقتصادی و مالی وجود دارد. به‌همین‌دلیل مدیریت ریسک از الزامات انکارناپذیر موفقیت در هر سرمایه‌گذاری و فعالیت اقتصادی است. به‌منظور مدیریت و کاهش مخاطرات مالی و اقتصادی روش‌های متعددی به‌کار گرفته می‌شود که استفاده از مشتقات مالی که نوعی ابزار مالی هستند، یکی از این روش‌ها است. به‌گزارش صمت به‌نقل از مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران، در یک تقسیم‌بندی بسیار کلان، 2 نوع کاملا متفاوت از ابزارهای مالی وجود دارد، یکی از ابزارهای مالی مرتبط با مصرف، پس‌انداز و تشکیل سرمایه ثابتی است که خلق ثروت می‌کنند؛ چون سهام، اوراق بدهی و دیگری ابزارهای مالی مرتبط با انتقال ثروت میان فعالان فرهنگی و بازیگران اقتصادی. این مشتقات مالی از ابزارهای مالی هستند که کاربرد اصلی آنها، جابه‌جایی ثروت و پوشش ریسک است. مشتقات مالی براساس یک دارایی پایه طراحی و معامله می‌شوند. این دارایی می‌تواند خود یک دارایی مالی چون سهام یا ارز باشد یا دارایی غیرمالی چون نفت و طلا. ذی‌نفعان قراردادهای مشتقه با اهداف گوناگون از جمله پوشش ریسک و مدیریت آن، مدیریت سبد سرمایه‌گذاری و سفته‌بازی وارد بازارهای مشتقات می‌شوند. این ابزارهای مالی می‌توانند در بورس یا فرابورس معامله شوند.

در میان مشتقات مالی، یکی از انواع مهم آن، مشتقات ارزی است که به‌طورعمده برمبنای تنظیم روابط مالی در آینده طراحی می‌شوند. لازم به ذکر است که همواره میان بازارهای امروزی و آتی روابط منطقی برقرار است و در قیمت‌گذاری مشتقات دارایی‌ها به معاملات آتی و اسپات توجه ویژه‌ای می‌شود.فعالان اقتصادی که در سطح جهانی مراودات مالی و اقتصادی دارند، بسیار از این ابزارهای مالی استفاده می‌کنند و بازار آن از عمق زیادی برخوردار است. بررسی آمار معاملات دارایی‌ها و کالاها در بازارهای جهانی نشان می‌دهد که بیشتر آن مربوط به مشتقات است. به ‌بیان‌ دیگر، فعالان اقتصادی به‌جای معامله‌گری در بازار نقد و امروزی در بازارهای آتی فعال هستند.

مشتقات ارزی، ابزاری جدید و پرکاربرد

این گزاره درباره مشتقات ارزی (مشتقاتی که دارایی پایه آن ارز است) نیز صادق است. روند استفاده از مشتقات ارزی در جهان در دهه‌ها و سال‌های گذشته افزایشی بوده است و بیشتر ارزش معاملات بازار ارزهای خارجی در جهان به‌صورت مشتقات (معاملات آتی) صورت می‌پذیرد و سهم کمتری از آن در بازار امروزی یا نقد انجام می‌شود.قدمت بازارهای آتی به قرون وسطی برمی‌گردد. هدف از ایجاد این بازارها، برآورده ساختن نیازهای کشاورزان و تاجران بوده،در واقع نگرانی نسبت به آینده برای کشاورزان، یک نگرانی قدیمی است، به‌نحوی که می‌بایست شرایطی برقرار شود که وضعیت مالی آنها دچار زیان نشود. به‌طورمشخص، چنانچه عرضه محصول در بازار کم باشد و آنها برای فروش عجله نداشته باشند، به‌احتمال زیاد خواهند توانست محصولات را به نرخ بیشتری بفروشند. از طرف دیگر، چنانچه عرضه محصول در بازار زیاد باشد، به‌احتمال زیاد قادر نخواهند بود محصول خود را با نرخ مناسبی بفروشند و وضعیت مالی آنها دچار ضعف می‌شود. با این بیان کشاورزان در قرن‌های پیشین، همواره متاثر از شرایط آتی بازار محصولات کشاورزی بوده‌اند و مخاطرات آن گریبان آنها را گرفته است.این موضوع البته منحصر در بخش کشاورزی و کشاورزان نیست و با توسعه صنایع و فعالیت‌های بین‌المللی، شرکت‌های تجاری نگرانی‌هایی نسبت به نوسانات نرخ محصولات و دارایی‌ها دارند. به‌منظور رفع این مخاطرات قراردادها و پیمان‌های آتی در بازارهای مالی طراحی شد. قرارداد آتی توافقنامه‌ای مبتنی بر خرید یا فروش دارایی در زمان معین در آینده و با نرخ مشخص است. پیمان آتی از آن‌رو که توافقی است مبتنی بر خرید یا فروش یک دارایی در زمانی معین در آینده و با نرخ مشخص، شبیه قرارداد آتی است. با این حال، وجه تمایز این دو قرارداد آن است که قراردادهای آتی در بورس معامله می‌شوند و پیمان‌های آتی در بازارهای فرابورس موردمعامله قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است که موردمعامله، در پیمان‌های آتی، اغلب ارزهای خارجی است، همچنین پیمان‌های آتی شخصی‌سازی می‌شوند، در حالی که قراردادهای آتی، قراردادهای استانداردشده‌اند.

دو نوع دیگر از یک ابزار مالی

از دیگر انواع مهم مشتقات مالی، اختیارات معاملات است که مبتنی بر دارایی‌های گوناگون مالی از جمله ارز و غیرمالی طراحی و منتشر می‌شوند. اختیارات معاملات به دارنده آن، حقی را نسبت به خریداری یا فروش دارایی مشخص فراهم می‌کند. اختیارات معاملات مشتمل بر انواع متعددی است و در دسته‌بندی‌های گوناگونی می‌توان آن را قرار داد. به‌طورکلی می‌توان حق اختیار معامله را به 2 دسته اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم کرد. یک اختیار خرید در واقع این حق را به دارنده آن می‌دهد که دارایی موضوع قرارداد را با نرخ معین و در تاریخ مشخص یا پیش از آن، بخرد. به‌همین‌ترتیب، یک اختیار فروش به دارنده آن، این حق را به دارنده آن می‌دهد که دارایی موضوع قرارداد را با نرخ معین و در تاریخ مشخص یا قبل از آن بخرد.این مشتقه مالی خلاف قرارداد و پیمان آتی که طرفین معامله ملزم و متعهد به رعایت مفاد قرارداد هستند، تنها حقی برای دارنده آن فراهم می‌کند که می‌تواند نسبت به اعمال یا استفاده از آن اقدام کند یا نکند. در واقع اختیارات معاملات چون بیمه عمل می‌کند و به‌بیان دیگر، شخصی که نسبت به خریداری بیمه‌نامه اقدام می‌کند، می‌تواند در صورت بروز سانحه یا محقق شدن شرایط بیمه‌نامه نسبت به دریافت بیمه اقدام کند. درباره اختیارات معاملاتی که دارایی پایه آن ارز است، خریدار اختیار معامله با خریداری این قرارداد این اختیار را دارد تا ارز مشخص را در زمان معین به نرخ موردتوافق در قرارداد خریداری کند. طبیعی است در شرایطی که نرخ ارز در بازار ارز بالاتر از نرخ ارز در قرارداد باشد، دارنده این ابزار مالی نسبت به اعمال آن اقدام می‌کند و ارز موضوع قرارداد را با نرخ تعیین‌شده در قرارداد اختیار معامله دریافت می‌کند و از مخاطرات نوسان نرخ ارز مصون خواهد ماند. به‌طورمشابه، چنانچه نرخ ارز بازار پایین‌تر از نرخ ارز در قرارداد اختیار معامله باشد، دارنده اختیار معامله خرید ارز، نسبت به اعمال آن اقدام نمی‌کند. این شرایط مانند کسی است که بیمه‌نامه خریداری می‌کند و سانحه یا خسارتی برای وی پدید نمی‌آید. هزینه وی تنها میزان حق بیمه‌ای است که پرداخت کرده است.

انواع سوآپ‌ها و پیمان‌های آتی

نخستین قراردادهای سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ منعقد شدند. از آن زمان بازار سوآپ رشد چشمگیری داشته است. سوآپ توافقی بین 2 شرکت برای معاوضه جریان‌های نقدی در آینده است. در این مشتقه مالی، تاریخ پرداخت و چگونگی محاسبه جریانات نقدی که باید پرداخت شود، مشخص می‌شود. یک پیمان آتی را می‌توان یک نمونه ساده سوآپ دانست. این مشتقه برای دارایی‌های مالی مشخصی طراحی می‌شود. به‌طورمشخص، سوآپ نرخ بهره و نرخ ارز از جمله متداول‌ترین سوآپ‌هایی هستند که در بازارهای مالی به‌کار گرفته می‌شوند.در ساده‌ترین شکل، سوآپ ارزی معاوضه پرداخت‌های اصل و فرع یک ارز در مقابل پرداخت اصل و فرع با ارز دیگر صورت می‌پذیرد. لازمه قرارداد سوآپ ارزی این است که مبالغ اصل وام با ارزهای مختلف تعریف شده باشد که این مبالغ معمولا در شروع و پایان عمر سوآپ معاوضه می‌شوند. لازمه قرارداد سوآپ ارزی این است که مبالغ اصل وام با ارزهای مختلف تعریف شده باشد که این مبالغ معمولا در شروع و پایان عمر سوآپ معاوضه می‌شوند، همچنین مبالغ پایه طوری انتخاب می‌شوند که در صورت معاوضه در زمان شروع و ابتدای انعقاد قرارداد، معادل و مساوی همدیگر باشند که این برابری براساس نرخ برابری نقدی ارزهای مربوطه در زمان قرارداد است.این مشتقه مالی پیچیده‌تر از 2 نوع قبلی و در واقع سوآپ ارزی، ترکیبی از چندین پیمان آتی ارزی است. با استفاده از این مشتقه مالی شرکت‌ها می‌توانند به‌شکل بهینه‌تری مدیریت جریان نقدی با ارز در دسترس خود را انجام دهند، همچنین شرکت می‌تواند ریسک خود در قبال نوسانات نرخ ارز مشخص را پوشش دهد.