سهم ناچیز ایران از حقابه آب‌های مرزی
تغییر اقلیم و کاهش بارندگی در سال‌های اخیر موجب تنش آبی در منطقه شمال غرب شده است. یکی از منابع مهم برای کشورها بهره‌مندی از حقابه آب‌های مرزی است؛ موضوعی که طی سال‌های اخیر مورد غفلت و بی‌توجهی مسئولان کشور قرار گرفته است.
ایران نیز که بخش بزرگی از مساحت سرزمینی آن مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی را شامل می‌شود، از این قاعده مستثنا نبوده است به طوری که اختلاف بر سر بهره‌برداری، تعیین حقابه یا تعیین حدود مرزی (تعیین حاکمیت) رودخانه‌های مرزی آن، یکی از اختلافات مهم این کشور با همسایگان خود در ۱۰۰ سال اخیر بوده است.
اگرچه رویه و عملکرد دولت‌ها نسبت به رودخانه‌های فرامرزی با یکدیگر متفاوت است و دستورالعمل‌های مختلفی نیز برای بهره‌برداری از چنین رودخانه‌هایی در سطح بین‌الملل وجود دارد اما طبق حقوق بین‌الملل آب‌ها، رودخانه‌هایی که از یک کشور سرچشمه می‌گیرند و از میان دو یا چند کشور می‌گذرند، مشمول رودخانه‌های بین‌المللی می‌شوند و هیچ دولتی بدون عقد قرارداد قانونی خاص و بدون موافقت دولت‌های مشترک دیگر (در آب‌های یک رودخانه بین‌المللی)، حق ندارد مسیر آن را تغییر دهد یا آب‌های آن را به نحوی که نسبت به دولت‌های ذی‌نفع دیگر زیان داشته باشد مورد استفاده قرار دهد.
با توجه به این قوانین نه‌تنها دولت‌ها از متوقف کردن یا تغییر مسیر آب رودخانه‌ای که از خاک آنها می‌گذرد و وارد خاک دولت دیگری می‌شود، بازداشته می‌شوند بلکه استفاده از آب‌های این رودخانه‌ها به نحوی که موجب زیان دولت همجوار آنها شود یا مانع استفاده مناسب آن دولت از آب‌های آن قسمت از رودخانه -که در اراضی آن جریان دارد- شود نیز ممنوع است. در سال‌های اخیر احداث سدهای پی‌درپی بدون رعایت حقابه از سوی برخی کشورهای مرزی به چالش اساسی در کشور تبدیل شده؛ موضوعی که نشان می‌دهد مسئولان کشور به صورت جدی و قانونی تاکنون با آن مواجهه نداشته‌اند و اثرات این سدسازی که منجر به ایجاد کانون‌های گردوغبار می‌شود، در استان‌های شمال غربی مانند آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی نیز در آینده قابل مشاهده است.
کشورهای همسایه حقابه مرزی را رعایت نمی‌کنند
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی درباره عدم رعایت حقابه مرزی ایران توسط کشورهای همسایه گفت: همه کشورها، از آب‌های مرزی حقابه کشاورزی و زیست‌محیطی دارند و این موضوع جدی برای تمامی کشورها تلقی می‌شود.
به گزارش مهر، در سال‌های اخیر کشور ترکیه به احداث سدهای متعدد بر رودخانه‌های مرزی بدون رعایت کوچک‌ترین حقابه کشورهای همسایه از جمله ایران، عراق و سوریه اقدام کرده که این امر اثرات مخربی بر محیط زیست، کشاورزی و حتی معیشت مردم کشورهای همسایه دارد.
جلال محمودزاده با بیان اینکه در سال‌های اخیر برخی کشورها حقابه ایران از آب‌های مرزی را رعایت نمی‌کنند، افزود: در سال‌های اخیر کشور ترکیه اقدام به احداث سدهای متعدد بر رودخانه‌های مرزی بدون رعایت حقابه کشورهای همسایه از جمله ایران، عراق و سوریه کرده که این امر اثرات مخربی بر محیط زیست، کشاورزی و حتی معیشت مردم این کشورها دارد.
وی با اشاره به احداث سد ایسلیو توسط کشور ترکیه روی رودخانه مرزی منطقه عراق و سوریه عنوان کرد: در آینده نزدیک این سد ۷۰ درصد آب تالاب هورالعظیم را خشک کرده و موجب ایجاد اثرات تخریبی زیست‌محیطی در کشور به‌ویژه ایجاد گردوغبار در کشورهای ایران و عراق می‌شود.
نماینده مردم مهاباد در مجلس شورای اسلامی همچنین احداث سد کارا کورت روی رودخانه مرزی ارس را مورد اشاره قرار داد و اضافه کرد: این سد ۴ برابر سد کرخه است و نزدیک به ۶۰ تا ۷۰ درصد ورودی رودخانه ارس را کاهش می‌دهد.
محمودزاده گفت: متاسفانه پروژه‌های سدسازی غیرقانونی و بدون توجه به معاهدات بین‌المللی ترکیه در آینده باعث کاهش شدید ذخیره آب سدهای ارس، خدآفرین و قیز قلعه‌سی شده و در نتیجه دشت‌های وسیع و حاصلخیز در استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل مانند پارس‌آباد، مغان و دشت اردبیل با کمبود شدید منابع آب روبه‌رو خواهند شد. همچنین امنیت غذایی، محیط‌زیست و بهطور کلی اکوسیستم حوضه رودخانه ارس دچار صدمه خواهد شد.
وزارت امور خارجه موضوع را پیگیری کند
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه کشورها حق دارند به اندازه عرف بین‌الملل از آب‌های مرزی حوزه خود بهره‌مند شوند، افزود: نادیده گرفتن این حق از سوی کشورهای همسایه تهدید جدی بر محیط زیست، کشاورزی و زندگی مردم منطقه است و موجب مهاجرت روستاهای مناطق مرزی می‌شود.
محمودزاده تاکید کرد: لازمه جلوگیری از تهدیدات زیست‌محیطی این است مسئولان وزارت امور خارجه این موضوع را از طریق نهادهای نظارتی و بین‌المللی باید پیگیری کنند چراکه در این زمینه پروتکل‌های متعددی وجود دارد و عدم پیگیری در آینده تاثیرات سوء در کشور به دنبال دارد.
وی ادامه داد: احداث سد روی رودخانه‌های مرزی توسط کشورهای همسایه به‌ویژه ترکیه نه‌تنها اثرات مخرب زیست‌محیطی بر کشورهای همسایه دارد بلکه خود مردم ترکیه نیز در آینده با مشکلات زیست‌محیطی از جمله گردوغبار مواجه بوده و این روند بر زیست محیط، معیشت و کشاورزی استان‌های مرزی ترکیه نیز تاثیر مخربی خواهد داشت.
نابودی بیش از ۶ و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و گردوغبار برخاسته از این کشور روی ایران آسیب‌های جبران‌ناپذیری است که دولت ترکیه با سدسازی و بی‌توجهی به منافع کشورهای حوزه دجله و فرات عامل آن شده است.
سد ایلیسو گنجایش ۴۳ میلیارد مترمکعب آب یعنی ۳ برابر سد کرخه (بزرگ‌ترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه به شمار می‌رود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند.
این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگ‌ترین سدی است که روی رود دجله ساخته شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومتر مربع است.
به گفته کارشناسان، همچنین ترکیه با بهره‌برداری از سد کاراکورت و سدهای در دست برنامه‌ریزی خود به نام‌های سویملز و توزلوجا روی رودخانه ارس میتواند تاثیرات جدی روی میزان آب رودخانه ارس و کشورهای ارمنستان به‌ویژه جلگه ایروان، آذربایجان و به‌ویژه ایران داشته باشد.
سخن پایانی
بیشترین اثرات این سدسازی‌ها روی کشور ما خواهد بو‌د زیرا حجم ذخیره آب در سدهای ارس و خداآفرین و قیز قلعه‌سی که مصارف کشاورزی مناطق حاصلخیز کشور را بر‌عهده دارند به‌شدت کاهش خواهد یافت. از این رو، دشت‌های وسیع و حاصلخیز استان‌های شمال غربی یعنی آذربایجان شرقی و اردبیل مانند پارس‌آباد، مغان و دشت اردبیل در آینده نزدیک با کمبود شدید منابع آب روبه‌رو خواهند شد. در ضمن امنیت غذایی، محیط‌زیست و بهطور کلی اکوسیستم حوضه رودخانه ارس دچار صدمه خواهد شد.
