محاسبه رشد اقتصادی که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های وضعیت اقتصادی کشورها است شامل فرآیند پیچیده‌ای می‌شود و به اطلاعات گسترده‌ای نیاز دارد. حساب‌های ملی سالانه به نرخ جاری و ثابت محاسبه می‌شود (با در نظر گرفتن قیمت‌های یک سال پایه) و نرخ رشد از آن به‌دست می‌آید. در‌واقع حساب‌های منطقه‌ای سالانه یک برش جغرافیایی از حساب‌های ملی است که یکی دیگر از فعالیت‌های مرکز آمار ایران است. بر همین اساس، برای نخستین‌بار رشد اقتصادی استان‌ها برآورد شده است.

ارائه حساب ملی و منطقه‌ای

تهیه مستمر و منظم حساب‌های ملی براساس آخرین تجدیدنظر سیستم حساب‌های ملی سازمان ملل (SNA) از سال ۱۳۷۳ در برنامه کار مرکز آمار ایران قرار گرفت. بدین ترتیب، مرکز آمار ایران هر سال‌ حساب‌های ملی را براساس تعاریف، مفاهیم، طبقه‌بندی‌ها و روش‌های محاسباتی بین‌المللی تهیه می‌کند.

حساب‌های منطقه‌ای نیز برمبنای تعاریف، مفاهیم، اصول و روش‌های محاسباتی و استانداردهای SNA سال ٢٠٠٨، هماهنگ و سازگار با حساب‌های ملی تهیه می‌شود.

اهمیت آمارهای استانی، سبب شد تا محاسبه حساب تولید استان‌های کشور از سال ١٣٧٦ در دستور کار مرکز آمار ایران قرار گیرد و نخستین حساب منطقه‌ای برای همه‌ استان‌های کشور در سال ١٣٧٩ تهیه شد. همچنین نیاز به در دست ‌داشتن اطلاعات بهنگام، با توجه به رویدادهای تاثیرگذار بر اقتصاد کشورها سبب شده اغلب کشورها برای تولید حساب‌های زودرس (ازجمله حساب‌های ملی فصلی) اقدام کنند. گدر همین راستا و به منظور رفع نیازهای آماری در برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای، تهیه حساب‌های منطقه‌ای زودرس نیز در دستور کار معاونت اقتصادی و محاسبات ملی مرکز آمار ایران قرار گرفت.

این حساب‌ها با اتکا بر پایه‌های محاسباتی و داده‌های مورد استفاده در حساب‌های ملی فصلی تهیه شده و حساب‌های منطقه‌‌ای زودرس در سال ١٣٩٩ در دست محاسبه است. اما به‌تازگی مرکز آمار ایران اقدام به تولید شاخص جدیدی به نام «محصول ناخالص داخلی» استان‌ها به نرخ ثابت (سال پایه ۱۳۹۰) کرده است.

جواد حسین‌زاده، رئیس مرکز آمار ایران در این باره اظهار کرد: حساب‌های منطقه‌ای در‌واقع برش جغرافیایی از حساب‌های ملی است. حساب‌های ملی را می‌توان از چند بعد ارائه کرد؛ یک بعد آن زمانی است که به تهیه حساب‌های فصلی و سالانه منجر می‌شود. به عبارت دیگر، نرخ رشد را در کوتاه‌ترین زمان ممکن ارائه می‌دهد و بعد دیگر، بعد جغرافیایی است که شامل حساب‌های منطقه‌ای می‌شود و حساب‌های بخشی نیز داریم که منظور از آن حساب بخش‌های نهادی چون خانوار و دولت است.

وی تاکید کرد: طبقه‌بندی حساب‌های ملی درحال‌حاضر شامل ۸۲ رشته فعالیت براساس طبقه‌بندی ٤‌ISIC بوده و شاخص‌هایی مثل ستانده، مصارف واسطه و ارزش افزوده محاسبه می‌شود. بنابر ویژگی حساب‌های منطقه‌ای، محاسبه در برخی موارد از کل به جزء و در برخی موارد از جزء به کل یا ترکیبی است. در نتیجه، هماهنگی بین حساب‌های ملی و منطقه‌ای حفظ می‌شود. به غیر از ۳۱ استان، منطقه دیگری هم با عنوان فرامنطقه هم هست که طبق تعریف، بخشی از اقتصاد کشور بوده که نمی‌توان آن را به هیچ یک از مناطق نسبت داد. ازجمله آب‌های فلات قاره، قلمرو سیاسی کشور و سایر نقاط جهان مثل سفارتخانه‌ها و... که در نهایت از تجمیع اقتصاد این مناطق، حساب‌های منطقه‌ای حاصل می‌شود.

رئیس مرکز آمار ایران درباره محصول جدیدی با عنوان محصول ناخالص داخلی استان‌ها به نرخ ثابت تولید تصریح کرد: بنابر تقاضا برای حساب منطقه‌ای به نرخ ثابت و محاسبه نرح رشد به تفکیک استان‌ها از سوی کاربران مختلف، سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان‌ها، به‌ویژه امور آمایش سرزمین به صورت موردی برای تهیه و توسعه این آمار اقداماتی را انجام داده‌اند. اما ماهیت کار به دلیل ضرورت حفظ هماهنگی و انجام آمار ملی و منطقه‌ای (همان‌طور که برای نرخ جاری وجود داشت) ایجاب می‌کرد محاسبات به صورت متمرکز و سازگار انجام شود چرا‌که وقتی یک استان به‌تنهایی محاسبات را انجام می‌دهد رعایت برخی قید و شرط‌ها لازم نیست.

به گفته رئیس مرکز آمار ایران، سال گذشته مرکز آمار این امر را در دستور کار خود قرار داد. با وجود شرایط سخت سال گذشته از نظر شیوع بیماری کووید-۱۹ و موضوع دورکاری یا در برخی موارد کسالت و گرفتاری که برای همکاران و خانواده ایشان پیش آمد و همچنین دورکاری سایر نهاد‌ها و سازمان‌ها، موجب شد داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز به‌راحتی در دسترس قرار نگیرد اما خوشبختانه همکاری صمیمانه بین معاونت آمار استان‌ها و مرکز آمار ایران و همچنین همت و اراده و توان کارشناسی دفتر حساب‌های اقتصادی این مرکز منجر به تهیه و تدوین این حساب‌ها شد.

ویژگی‌های اصلی حساب منطقه‌ای

حسین‌زاده درباره ویژگی‌های اصلی این حساب یادآور شد: وجود هماهنگی با حساب‌های ملی سالانه، رعایت استانداردها و طبقه‌بندی‌ها، روش‌های محاسبه و مهم‌تر از همه استفاده از داده‌های یکسان در محاسبات آن. به دلیل بهره‌گیری از داده‌های موجود و عدم اجرای طرح‌های آمارگیری در استان‌ها که لزوما اپتیمم بودن در سطح مورد نیاز کار را نداشته است، این طرح بدون تحمیل هیچ‌گونه هزینه اضافی به دولت و نظام انجام شده است. این حساب‌ها برای ارزش افزوده در ۱۸ بخش اصلی منتشر خواهد شد؛ هر‌چند جزییات محاسبات مطابق با حساب‌های ملی براساس ستانده، مصارف واسطه و ارزش افزوده هر بخش (یعنی حداقل ۸۲ رشته فعالیت) است.

به گفته این مقام مسئول، روش محاسبه نیز برمبنای توصیه‌های سازمان ملل مندرج در آخرین نسخه نظام حساب‌های ملی سال ۲۰۰۸، راهنمای سنجش و نرخ یورواستات ویرایش ۲۰۱۶ و دستورالعمل‌های تهیه حساب‌های منطقه‌ای یورواستات، ویرایش ۲۰۱۳ است. این نکته را هم باید درنظر داشت که همانند حساب‌های ملی سالانه، ستانده و مصارف واسطه هر بخش، جداگانه و با روش‌هایی که در گزارش‌های توصیفی طرح آمده، به صورت مستقل محاسبه شده و ارزش افزوده به قیمت‌های ثابت از تفاضل این دو عدد حاصل می‌شود.

مزایای محاسبه حساب‌های منطقه‌ای

حسین‌زاده درباره مزایای محاسبه حساب‌های منطقه‌ای به نرخ ثابت اظهار کرد: دستیابی به نرخ رشد اقتصادی هر استان و رشد اقتصادی بخش‌های مختلف استانی، بررسی دقیق‌تر روند توسعه در هر استان و مقایسه آن با دوره‌های قبلی، بررسی عملکرد اقتصادی با جزییات بیشتر و امکان برنامه‌ریزی دقیق‌تر و صحیح‌تر، بررسی مزیت نسبی استان‌ها، بررسی سهم استان‌ها در رشد اقتصادی کشور، بررسی سهم هر استان در رشد اقتصادی رشته فعالیت‌ها، فراهم کردن امکان برنامه‌ریزی برای بهبود عملکرد در سطح استانی و به عبارتی بهینه کردن برنامه‌ریزی استانی، همسو با منافع ملی، بهبود و افزایش دقت آمارهای حساب‌های منطقه‌ای و ملی به‌ویژه در مواردی که محاسبات به صورت مستقیم از اطلاعات استانی به‌دست می‌آید یعنی در روش جزء به کل.

وی به بیان خلاصه‌ یافته‌ها از محاسبه محصول ناخالص داخلی استان‌ها به نرخ ثابت ١٣٩٧-١٣٩٠(سال پایه ١٣٩٠) اشاره کرد و افزود: در سال ١٣٩٧، در بین استان‌های کشور، بیشترین محصول ناخالص داخلی به نرخ ثابت سال پایه ١٣٩٠ متعلق به استان تهران است.

وی افزود: به این ترتیب، ١٠ استان تهران، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، خوزستان، فارس، مازندران، آذربایجان شرقی، کرمان و البرز بیش از ٧٠ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده‌اند.

حسین‌زاده با بیان اینکه کمترین سهم محصول ناخالص داخلی بدون نفت متعلق به استان ایلام است، تاکید کرد: سهم ۷ استان شامل اردبیل، سمنان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، ایلام و البته فرامنطقه‌ای کمتر از ٦ درصد است. در سال ١٣٩٧ محصول ناخالص داخلی به نرخ ثابت رشته فعالیت کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری ٤٥٤٥٧٩ میلیارد ریال است.

وی خاطرنشان کرد: به طور متوسط این فعالیت طی سال‌های١٣٩٠ تا ١٣٩٧، ٢.٧٨ درصد رشد داشته است. استان مازندران با ٩.٧٨ درصد بیشترین سهم در محصول ناخالص داخلی این رشته فعالیت را داشته است و سپس به ترتیب استان‌های فارس، خوزستان، کرمان، تهران، خراسان رضوی و اصفهان بیشترین سهم‌ها را دارند. بیشترین نرخ رشد این رشته فعالیت در سال ١٣٩٧ نیز متعلق به استان مازندران است.

سخن پایانی

اعداد و ارقام یادشده بر‌اساس دستورالعمل‌های بین‌المللی تهیه حساب‌های ملی و کاملا هماهنگ و مطابق با حساب‌های ملی تهیه شده است؛ یعنی تمامی استانداردها مانند طبقه‌بندی‌ها، تعاریف و مفاهیم و دستورالعمل‌های مورد استفاده در محاسبه این محصول، مشترک و هم‌راستا با حساب‌های ملی است و هیچ تناقضی با هم ندارند.

منابع داده‌ای نیز با حساب‌های ملی مشترک بوده و بسیار گسترده و متعدد است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: طرح‌های آمارگیری جاری در مرکز آمار مثل کارگاه‌های صنعتی بالای ۱۰ نفر نیروی انسانی، اطلاعات ثبتی سازمان‌ها و ‌نهادها از قبیل صورت‌های مالی شرکت‌های دولتی و بورسی و سایر شرکت‌های خصوصی تاثیر‌گذار بر اقتصاد، عملکرد هزینه و تملک نهادهای دولتی به تفکیک فصول بودجه و ساختار هزینه‌ای، اطلاعات چارچوبی، شاخص‌های غیرمالی و سایر اطلاعات دریافتی از استان‌ها است.