پایداری هوای گرم در کشور

صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: در حال‌ حاضر، الگوی تابستانه بر کشور ما مستقر شده است. این الگو به‌معنای تسلط سامانه‌های پرفشار جنب حاره‌ای در سطوح فوقانی جو است که در بخش‌های وسیعی از ایران گسترش یافته‌اند. در تراز میانی جو نیز پرارتفاع نیمه‌گرم تابستانی کاملا بر کشور مسلط شده و همین دو عامل در کنار هم موجب پایداری گسترده در جو کشور می‌شوند. در نتیجه این پایداری، تغییرات دمایی قابل‌توجهی در سطح کشور مشاهده نمی‌شود و جز برخی نوسانات اندک، وضعیت کلی هوا پایدار باقی مانده است.

وی بااشاره به نقشه‌های پیش‌یابی، از ادامه پایداری هوای گرم در بیشتر نقاط کشور طی روزهای آینده خبر داد و گفت: طی روزهای آینده، توده هوای گرم پدیده غالب در بیشتر مناطق کشور خواهد بود و ماندگاری آن در نواحی مختلف احساس خواهد شد.

وی بااشاره به وزش باد در نیمه شرقی کشور گفت: در روزهای آینده، در بخش‌هایی از مرکز، جنوب، جنوب‌غرب و غرب کشور نیز در برخی ساعات شاهد وزش باد شدید، خیزش گردوغبار و در نتیجه کاهش کیفیت هوا خواهیم بود.

وی تصریح کرد: باوجود پایداری جو، برخی مناطق کشور به‌ویژه مناطق شمال‌غربی، شمالی و نواحی مرکزی افزایش دمای ملموسی نسبت به میانگین بلندمدت خود تجربه می‌کنند. این افزایش دما در برخی نقاط به چند درجه سانتیگراد می‌رسد و به‌ویژه در مناطق شهری، موجب احساس گرمای بیشتر توسط ساکنان می‌شود. در سایر مناطق کشور، روند روزهای گرم تابستانی به‌طورمعمول طی می‌شود.

باد و گردوغبار در شرق، آلودگی در مرکز

ضیائیان افزود: از سوی دیگر، در برخی مناطق به‌ویژه در شمال استان سیستان و بلوچستان و جنوب استان خراسان‌جنوبی، وزش بادهای شدید و پدیده گردوغبار مشاهده می‌شود. این پدیده‌ها ناشی از برهم‌کنش سیستم‌های فشار سطح زمین و گرمایش بیش از حد سطح زمین هستند که باعث بلند شدن ذرات خاک از سطح زمین می‌شوند.

وی اظهار کرد: در تهران نیز، ترکیب پایداری جو، گرما و برخی منابع آلاینده انسانی، به‌ویژه در ساعات عصرگاهی و اوایل شب، منجر به شکل‌گیری آلودگی هوا می‌شود. اگرچه شاخص کیفیت هوا در روز شنبه تا یک شنبه این هفته در حدود ۸۰ ثبت شده است که هنوز در محدوده قابل‌قبول برای شهر تهران محسوب می‌شود، اما همین مقدار نیز می‌تواند در شرایط خاص، برای گروه‌های حساس ایجاد مشکل کند.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا آلودگی هوا و گردوغبار می‌تواند موجب تشدید گرمای شهرها و تبدیل آنها به جزایر حرارتی شود، گفت: رابطه مستقیمی بین این دو پدیده وجود ندارد. پدیده «جزیره حرارتی شهری» بیشتر به‌علت تراکم ساختمان‌ها، سطوح غیرقابل‌نفوذ (مانند آسفالت و بتن)، کاهش فضای سبز و جذب و نگهداری گرما توسط سازه‌های شهری ایجاد می‌شود. آلودگی هوا و گردوغبار بیشتر به‌عنوان پیامدهای جانبی این شرایط و همچنین به‌عنوان تشدیدکننده وضعیت جسمانی انسان‌ها در زمان گرما عمل می‌کنند، اما مستقیما موجب افزایش دمای هوا نمی‌شود.

رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور گفت: درباره استان خوزستان نیز، باوجود ثبت دماهای بالای ۵۰ درجه سانتیگراد در برخی نقاط، شرایط نسبت به هفته گذشته اندکی بهبود یافته است. گرمای خوزستان نیز در ارتباط مستقیم با استقرار سامانه پرارتفاع در تراز میانی جو قرار دارد که باعث پایداری، افزایش تابش خورشید و حبس گرما در سطح زمین می‌شود. با این حال، آنچه بیشتر برای ساکنان آزاردهنده است، نه صرفا اوج دما، بلکه تداوم روزهای متوالی با دمای بالا است که می‌تواند اثرات فرساینده‌ای بر سلامت انسان، زیرساخت‌های شهری و مصرف انرژی داشته باشد.

مجید شفیع‌پور، رئیس موسسه ملی تغییراقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اینکه یکی از پدیده‌هایی که در سال‌های اخیر به‌شکل روزافزون و فزاینده در منطقه غرب آسیا و حتی فراتر از آن مشاهده می‌شود، پدیده‌ای است تحت‌عنوان رود امواج حرارتی، گفت: این پدیده به‌طور عمده و بنیادین ناشی از بر هم خوردن توازن انرژی در جو زمین و گرمایش بیش از اندازه و حد معمول سطح زمین است. این عدم‌تعادل، موجب شکل‌گیری موج‌های حرارتی متوالی و پرشدتی می‌شود که در فصل‌های گرم سال، به‌ویژه در تابستان، به‌صورت قابل‌توجهی بر اقلیم مناطق مختلف تاثیر می‌گذارد.

وی تصریح کرد: طی بیش از یک دهه گذشته، شاهد آن بوده‌ایم که کشورهای بیشتری در این منطقه جغرافیایی، یعنی منطقه غرب آسیا، درگیر تاثیرات شدید و گسترده این امواج گرما شده‌اند؛ روندی که به‌وضوح در حال گسترش است و هر سال مناطق بیشتری را در بر می‌گیرد. در قاره اروپا نیز، طی سال‌های مختلف و متعدد، بروز چنین پدیده‌هایی موجب بروز خسارات انسانی بسیار سنگین و تلفات جانی گسترده شده است. در برخی سال‌ها، این تلفات به چند ده هزار نفر نیز رسیده است که نشان از شدت تاثیر این امواج بر سلامت و امنیت انسانی دارد. امسال نیز، مشابه سال‌های گذشته، شاهد گسترش دامنه این پدیده در سطح وسیع‌تری هستیم؛ به‌گونه‌ای که اکنون بخش‌های بیشتری از منطقه غرب آسیا تحت‌تاثیر مستقیم این امواج قرار گرفته است.

شفیع‌پور گفت: براساس الگوهای موجود و تحلیل‌های اقلیمی که برپایه داده‌های بلندمدت و مدل‌های پیش‌بینی انجام گرفته‌اند، انتظار می‌رفت که با افزایش و انباشت گازهای گلخانه‌ای در نیمکره شمالی زمین طی شش‌ماهه نخست سال، شاهد اوج‌گیری میزان گرما در ماه‌های تیر و مرداد باشیم. این انتظار، برپایه رابطه مستقیمی است که میان سطح گازهای گلخانه‌ای و دمای میانگین سطح زمین وجود دارد. بررسی داده‌ها و گزارش‌های اقلیمی اخیر نیز نشان می‌دهد که میانگین دمای سطحی زمین در امسال، به‌طورمحسوسی از میانگین ۳۰ساله گذشته فراتر رفته و رکوردهای جدیدی در این زمینه ثبت شده است.

وی بااشاره به اینکه ایران، که در بخش غربی آسیا واقع شده است، به‌دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی خاص خود، از جمله مناطقی است که بیشترین آسیب را از پدیده تغییرات اقلیمی دریافت می‌کند، گفت: بررسی داده‌های سازمان هواشناسی کشور نشان می‌دهد که طی نیم‌قرن گذشته، یعنی در طول ۵۰ سال اخیر، میانگین افزایش دمای سطحی در ایران بیش از ۲ درجه سلسیوس بوده است. این میزان افزایش، باتوجه به مقیاس زمانی بلندمدت، عددی قابل‌تامل و بسیار مهم تلقی می‌شود.

رئیس موسسه ملی تغییراقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران اظهار کرد: براساس گزارش‌های رسمی منتشرشده توسط سازمان هواشناسی کشور، 3 نشانه عمده از تغییرات اقلیمی در ایران قابل‌شناسایی است. نخست، تغییر الگوی بارش‌های فصلی که به کاهش بارندگی‌های موثر در مناطق مختلف کشور انجامیده؛ دوم، افزایش دمای سطحی هوا که در بسیاری از استان‌ها به سطح هشدار رسیده است؛ و سوم، کاهش بازتاب انرژی گرمایی به فضا که خود باعث حبس بیشتر گرما در سطح زمین می‌شود. این 3عامل، هرکدام به‌تنهایی می‌توانند چالش‌های اقلیمی جدی ایجاد کنند و در ترکیب با یکدیگر، آثارشان به‌مراتب گسترده‌تر نیز خواهد بود.

وی بیان کرد: اگر روند انتشار بی‌رویه و کنترل‌نشده گازهای گلخانه‌ای، به‌ویژه دی‌اکسیدکربن که عمدتا ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی در صنایع و حمل‌ونقل است، همچنان ادامه یابد، این احتمال به‌شدت افزایش می‌یابد که نیمه نخست سال در نیمکره شمالی زمین، به دوره‌ای پرتکرار و مستعد برای وقوع امواج گرمایی تبدیل شود. امری که می‌تواند آثار زیانبار آن، نه‌فقط در سطح محیط‌زیست، بلکه در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و زیرساختی نیز خود را نشان دهد.

شفیع‌پور ادامه داد: در نگاهی کلی‌تر، باید به این نکته اساسی توجه داشت که جو زمین تنها یک لایه پیوسته و مشترک برای تمامی کشورهاست و هیچ نوع مرز سیاسی یا جغرافیایی مشخصی برای آن قابل‌تعریف نیست. از همین‌رو، مقابله با بحران‌های اقلیمی، از جمله امواج حرارتی، نیازمند تلاش و همکاری جمعی همه کشورهای جهان است؛ چه کشورهای توسعه‌یافته که سهم بیشتری در انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند و چه کشورهای در حال توسعه که عمدتا قربانیان اصلی این تغییرات هستند. کشورهای پیشرفته در حال ‌حاضر، برنامه‌هایی بلندپروازانه در راستای کاهش انتشار گازهای آلاینده پیاده کرده‌اند، اما موفقیت این تلاش‌ها تنها در صورتی تضمین می‌شود که کشورهای در حال توسعه نیز، با حمایت و همراهی وارد عمل شوند و نقش خود را ایفا کنند.

رئیس موسسه ملی تغییراقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران گفت: در برخی مناطق کشور، به‌ویژه نقاطی که از خاک‌های فقیر یا پوشش سنگ‌های آتشفشانی برخوردارند ـ از جمله نواحی جنوب‌غربی ایران ـ ظرفیت جذب انرژی خورشیدی بسیار بالا بوده و به‌همین‌دلیل، گرما بیش از حد طبیعی افزایش می‌یابد. گزارش‌های منتشرشده حاکی از آن است که در حال‌ حاضر، از میان ۱۰نقطه داغ جهان، ۴نقطه در کشور ایران قرار دارند. موقعیت جغرافیایی ویژه کشور و میزان بالای دریافت تابش خورشیدی، از مهم‌ترین دلایل این وضعیت بحرانی به‌شمار می‌روند.

وی افزود: باوجود همه این تهدیدها و آسیب‌ها، نباید از فرصت‌های موجود در این شرایط چشم‌پوشی کرد. یکی از این فرصت‌ها، بهره‌برداری موثر و بهینه از انرژی خورشیدی است. کشور ایران، با داشتن تعداد قابل‌توجهی روز آفتابی در طول سال، ظرفیت بالایی برای تولید برق از انرژی خورشیدی دارد. در شرایطی که کشور با کمبود برق، ناترازی تولید و مصرف و قطعی‌های مکرر در بخش‌های مختلف مواجه است، توسعه فناوری‌های مرتبط با انرژی تجدیدپذیر می‌تواند به‌عنوان راهکاری عملی و کاربردی برای برون‌رفت از این بحران مطرح شود.

شفیع‌پور اظهار کرد: پدیده امواج حرارتی یک موضوع زودگذر و موقتی نیست. این پدیده، قابل‌پیش‌بینی بوده و شواهد و تحلیل‌های اقلیمی حاکی از آن است که در دهه‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت. روندی که در آن، نه‌تنها شدت گرما افزایش می‌یابد، بلکه دوره زمانی حضور امواج حرارتی نیز طولانی‌تر و فراگیرتر می‌شود. اکنون در بخش‌های زیادی از کشور، شاهد آن هستیم که امواج گرما نه فقط چند روز، بلکه چندین هفته در یک منطقه ماندگار می‌شوند.

این کارشناس تغییر اقلیم گفت: امواج حرارتی تنها باعث افزایش دمای محیط نمی‌شوند، بلکه تاثیرات ثانویه خطرناکی نیز به‌همراه دارند. از جمله این اثرات می‌توان به افزایش تبخیر سطحی، کاهش منابع آب تجدیدپذیر، فشار مضاعف بر منابع آب زیرزمینی، تهدید سلامت عمومی و کاهش رشد گیاهان اشاره کرد. همه این عوامل، نشان‌دهنده آن هستند که مسئله گرمایش جهانی صرفا یک موضوع محیط‌زیستی نیست، بلکه یک چالش چندوجهی و فراگیر است.

وی در ادامه بیان کرد: در چنین شرایطی، تدوین و اجرای یک برنامه جامع و هدفمند برای مدیریت تغییرات اقلیمی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر و انکارناپذیر است. خوشبختانه، در برنامه هفتم توسعه کشور، چنین برنامه‌ای گنجانده شده است. اما باید توجه داشت که این برنامه‌ها، تنها در صورتی می‌توانند اثربخش باشند که از سطح تدوین و مستندسازی فراتر رفته و به سطح اجرا و عمل وارد شوند. این برنامه‌ها باید از جنس مدیریت عملیاتی باشند، با در نظر گرفتن ظرفیت نهادهای اجرایی، پشتیبانی مالی و فنی و تعامل با بدنه علمی و مردمی کشور، تا امکان مقابله موثر با بحران‌های اقلیمی و افزایش تاب‌آوری فراهم شود.

سخن پایانی

با در نظر گرفتن روندهای علمی و شواهد میدانی، روشن است که مواجهه با گرمایش جهانی، نیازمند گذر از مرحله هشدار به مرحله اقدام است. ایران، به‌ویژه در شرایط افزایش گرما، ورشکستگی آبی و آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها، بیش از پیش نیازمند یک برنامه‌ریزی منسجم، علمی و عملیاتی برای سازگاری اقلیمی و کاهش اثرات مخرب آن است. در غیر این صورت، آینده‌ای با تابستان‌هایی داغ‌تر و چالش‌هایی سخت‌تر، دور از انتظار نخواهد بود.