در این نشست که رئیس و اعضای انجمن کسب‌و کارهای خانوادگی، برخی از اعضای هیات علمی سازمان مدیریت صنعتی و تعدادی از صاحبان کسب‌وکارهای خانوادگی و علاقه‌مندان این بخش حضور داشتند محسن گلستانی، کارشناس اقتصادی و رئیس اتحادیه صنف فروشندگان نوشت‌افزار مطالبی را ارائه کردند که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

خانواده ریشه هر تحول پایدار است

به‌دنبال پر کردن خلأ عدم‌حمایت از کسب‌وکارهای خانوادگی به‌عنوان هسته اصلی بخش خصوصی، در سال ۱۳۹۴ خانواده‌های خلیلی، جابر انصاری، فضلی، گرامی و موسوی‌رهپیما اقدام به تأسیس انجمن کسب‌وکارهای خانوادگی کردند. این انجمن در سال ۱۴۰۱ پروانه فعالیت خود را از کشور دریافت کرد که نقطه عطفی برای بازیابی هویت و ارتقای منزلت اجتماعی خانواده‌های کارآفرین بود. به گفته فعالان انجمن، این انجمن تنها بر جنبه اقتصادی تمرکز ندارد، بلکه خانواده‌ها را به‌عنوان قصه‌‌های زنده‌ای می‌بیند که هر نسل می‌تواند بر ارزش‌های خانوادگی بیفزاید. کسب‌وکارهای خانوادگی نقش حیاتی در خلق معنا و اعتلای سرمایه اجتماعی دارند و با شعار "خانواده رستگار، میراثی ماندگار و توسعه پایدار" اهداف خود را دنبال می‌کنند. این اهداف شامل تقویت انسجام خانواده، سرمایه‌گذاری بلندمدت برای نسل‌های آینده، شبکه‌سازی و انتقال دانش است. همچنین، انجمن به‌دنبال راه‌اندازی مراکز کسب‌وکارهای خانوادگی و حمایت از آنها در کشور است. تشکیل کمیته‌های تخصصی، شورای علمی و اجرایی و کارگروه‌های مرتبط، انتخاب راه‌اندازی سایت و شبکه‌های اجتماعی، تجهیز کتابخانه و تکمیل موارد دیجیتال از دیگر اقدامات این انجمن است.

در نهایت اینکه خانواده‌های کارآفرین با همدلی و سختکوشی خود، نقش مهمی در تحول فرآیندهای کسب‌وکارهای خانوادگی ایفا کرده‌اند. این خانواده‌ها با نوآوری نسل‌های جدید ایرانی، به ایجاد ارزش و اعتلای اقتصاد ملی کمک می‌کنند. اکنون کسب‌وکارهای خانوادگی به حاکمیت پیوسته‌اند و تلاش می‌کنند تا در مسیر توسعه اقتصادی کشور موثر باشند.

 

***********

مواجهه کسب‌وکارهای خانوادگی با چالش‌های گوناگون

به گزارش صمت، محسن گلستانی، کارشناس اقتصادی در نشست حکمرانی مالکیتی  با اشاره به اهمیت حضور کسب‌وکارهای خانوادگی در اقتصاد و نقش بی‌بدیل این بخش در صنعت کشور اظهار کرد: در دنیای حرفه‌ای مدیریت، کسب‌وکارهای خانوادگی نقش مهمی ایفا می‌کنند. این کسب و کارها معمولا با هدف افزایش سود، درآمد و بهبود عملکرد ایجاد می‌شوند.  یکی از چالش‌های اصلی  این کسب‌وکارها، جداسازی مسائل شخصی از کسب و کار است. ایزوله کردن یک کسب و کار خانوادگی می‌تواند مزایا و معایب خاص خود را داشته باشد. از یک سو، این ایزوله‌سازی می‌تواند به تمرکز بیشتر روی اهداف تجاری کمک کند. اما از سوی دیگر، جدا کردن مسائل شخصی ممکن است به تغییرات عمیق در تعادل‌های داینامیک کسب و کار منجر شود. این تغییرات می‌توانند به آسیب‌هایی منجر شوند که ریشه در روابط خانوادگی دارند. یکی از نکات کلیدی در موفقیت کسب‌وکارهای خانوادگی، توجه به این واقعیت است که این نوع کسب‌وکارها معمولاً ریشه‌دار هستند و می‌توانند دوام بیاورند. بنابراین، لازم است به جنبه‌های خانوادگی کسب و کار توجه بیشتری شود.

گلستانی به راهکارهای ماندگاری کسب‌وکارهای خانوادگی پرداخت و افزود:  در مشاوره به کسب‌وکارهای خانوادگی باید به این نکته توجه کرد که مسائل  خانوادگی می‌توانند به عنوان یک عامل تاثیرگذار عمل کنند. بسیاری از این کسب و کارها محصول پیشرفت خانواده‌ها هستند و معمولا برای ایجاد اشتغال برای اعضای خانواده شکل می‌گیرند. باید توجه داشت که هرگونه تغییر در ساختار یا مدیریت این کسب و کارها باید با دقت و توجه به روابط خانوادگی صورت گیرد، در غیر این صورت، ممکن است ریشه‌های آنها آسیب ببیند و نتوانند به رشد و پیشرفت ادامه دهند.

کارشناس اقتصادی در ادامه گفت:  کسب‌وکارهای خانوادگی به چند دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول، کسب‌وکارهایی تک مالک هستند که به‌طور کامل توسط یکی از اعضای خانواده اداره می‌شوند و با گذشت زمان بزرگ‌تر می‌شوند. در مراحل اولیه تشکیل این نوع کسب و کارهای خانوادگی، به‌دلیل مشکلات مالی، امکان استخدام نیروهای کار به صورت کامل وجود ندارد. در این شرایط، اعضای خانواده به عنوان نیروی کار ارزان، قابل اعتماد و منعطف به کار گرفته می‌شوند. این نوع کسب و کارها که به نام "کسب و کار خانوادگی" شناخته می‌شوند معمولاً در ابتدا به دلیل نیاز به حمایت خانواده شکل می‌گیرند. دسته دوم، کسب‌وکارهایی که در ابتدا خانوادگی نیستند، اما به‌دلیل نیاز به جانشینی و بزرگ شدن، به تدریج به کسب‌وکارهای خانوادگی تبدیل می‌شوند.

وی با اشاره به چرخه حیات کسب‌وکارهای خانوادگی ادامه داد: ساختار مالکیتی کسب و کارهای خانوادگی به چهار دسته تک مالکی، شراکت خواهر و برادری، شراکت عموزاده‌ها و شراکت با اعضای غیرخانواده تقسیم می‌شود.

عدم‌شفافیت در مدیریت مالی

گلستانی در ادامه پرداخت موضوع مالکیت در کسب‌وکارهای خانوادگی افزود: مسئله مالکیت و مدیریت مالی در کسب‌وکارهای خانوادگی نیز به چالش‌هایی منجر می‌شود. به عنوان مثال، به دلیل محبت و نزدیکی اعضای خانواده، مسائل مالی معمولا مسکوت باقی می‌ماند و در مورد میزان برداشت و سرمایه‌گذاری مجدد در کسب‌وکار، شفافیت وجود ندارد. این عدم شفافیت می‌تواند منجر به بروز اختلافات مالی شود که در نهایت به مشکلات جدی‌تری در روابط خانوادگی منجر می‌شود. برای جلوگیری از این مشکلات، ضروری است که چارچوب‌ها و حقوق و مسئولیت‌های مشخصی از قبل تعیین شود تا در صورت بروز اختلاف، بتوان به‌راحتی آنها را حل کرد.

سرمایه معنوی و مادی

گلستانی کسب‌وکارها خانوادگی را دارای روابط فردی و خانوادگی قوی دانست که به ایجاد سرمایه‌های معنوی و شخصی کمک می‌کند و اظهار کرد: این سرمایه‌ها به عنوان بخشی از هویت افراد محسوب می‌شوند و نمی‌توان آنها را از مسائل غیرمادی تفکیک کرد. یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های کسب‌وکارهای خانوادگی، انتقال سرمایه معنوی از یک نسل به نسل بعدی است. این انتقال باعث می‌شود نسل‌های بعدی نیز این سرمایه‌ها را به عنوان مزیت‌های کسب‌وکار خود بپذیرند و برای موفقیت آن تلاش کنند. در غیر این صورت، اصالت و ریشه‌داری کسب و کار ممکن است از بین برود. جسارت و اعتماد به نفس نسل اول در ادامه کار به نسل بعدی منتقل می‌شود و این سرمایه معنوی به آنها کمک می‌کند. البته در این میان چالش‌هایی نیز وجود دارد، از جمله نحوه برآورد مالی و ارزش‌گذاری کسب‌وکارهای خانوادگی. کارشناسان حسابداری می‌توانند ارزش مادی کسب و کار را تعیین کنند، اما معمولاً تفاوتی بین این ارزش و قیمتی که مالک برای فروش کسب و کار خود در نظر می‌گیرد وجود دارد. هر چه تعلق خاطر و فداکاری نسبت به کسب و کار بیشتر باشد، ارزش معنوی آن نیز بیشتر است.

موفقیت از دریچه‌های متفاوت

 وی   به سه مدل مختلف  کسب و کار اشاره کرد و گفت:  هر کدام از این مدل‌ها دیدگاه خاصی نسبت به موفقیت دارند. در مدل اول، موفقیت به عنوان امانتی از طرف خدا و احساس مفید بودن برای دیگران تعریف می‌شود. بزرگ‌ترین چالش این مدل، متقاعد کردن نسل‌های بعدی برای پیروی از اهداف متعالی است که می‌تواند به پایداری کسب‌وکارهای خانوادگی کمک کند. مدل دوم به کسب‌وکارهای خانوادگی اشاره دارد که بیشتر به جنبه مالی اهمیت می‌دهند، اما در عین حال خانواده را در اولویت قرار می‌دهند. این کسب و کارها در مراحل اولیه به صرفه‌جویی و کارگروهی توجه دارند و تنها به معیشت خانواده بسنده می‌کنند. با رسیدن به سوددهی، ممکن است به سمت تجملات و مادیات گرایش پیدا کنند و از خویشاوندان دور شوند، که این تغییر می‌تواند به فردگرایی منجر شود. ورود به چرخه تجملات می‌تواند به تغییر در روابط خانوادگی و اجتماعی منجر شود. برای دسته سوم حداکثرکردن سود و ثروت اولویت دارد.

ساختار مدیریتی

گلستانی در ادامه به ساختار مدیریت کسب‌وکارهای خانوادگی اشاره کرد و اظهار کرد:  ساختار مدیریتی این کسب‌وکارها معمولاً به صورت فلت است یا یک نفر به عنوان مالک اصلی، مسئولیت کل کسب و کار را بر عهده دارد. این مالک به شدت محافظه‌کار است و توانایی تصمیم‌گیری سریع در مواجهه با تغییرات بازار را دارد. در نسل اول، این ویژگی‌ها باعث موفقیت آن‌ها می‌شود.

چالش‌های جانشینب

گلستانی در ادامه به چالش‌های جانشینی و انتقال اموال پس از فوت مالک اشاره کرد و گفت: دو نوع شراکت خواهر و برادر وجود دارد: یکی که همه خواهر و برادرها در مدیریت و مالکیت نقش دارند و دیگری که برخی فقط جنبه مالکیتی را حفظ می‌کنند و مدیریت به افراد دیگر واگذار می‌شود. در هر دو حالت، ساختار مالکیت تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و تصمیم‌گیری‌ها به اجماع نیاز دارد که این امر می‌تواند باعث کندی در واکنش به فرصت‌ها شود.

وی اظهار کرد: اغلب تصمیم‌گیری در کسب‌وکارهای خانوادگی به صورت دموکراتیک انجام نمی‌شود و معمولاً براساس اجماع نظر یک فرد است. گاها در این نوع کسب و کارها، ساختار حاکمیت شرکتی به شکل هرمی است و مدیریت غیرخانوادگی کمتر دیده می‌شود. توزیع مالکیت در این کسب و کارها به صورت مشخص است، به طوری که هر فردی بخشی از کسب و کار را در اختیار دارد، اما در عمل همه از آن بهره‌برداری می‌کنند. این ساختار مالکیت می‌تواند به دلیل برابری در سهم‌ها، اثرات مثبتی داشته باشد، اما همچنین ممکن است باعث ایجاد قید و بندهایی در مشارکت و تأثیرگذاری در فضای جمع شود. میزان آورده، وقت و انرژی که هر شریک در شرکت می‌گذارد، تأثیر زیادی بر تقسیم سهام و حقوق هر فرد دارد. در نهایت، سهامداری باید براساس یک نگاه حرفه‌ای و تابع قوانین حاکم پیش برود تا هر کسی به وضوح بداند چه سهمی دارد و چه حدودی برای اظهار نظر دارد.

کارشناس حوزه مدیریت خاطرنشان کرد: در کسب‌وکارهای خانوادگی، اعضای خانواده ممکن است به تقسیم وظایف و مسئولیت‌ها بپردازند، به‌طوری‌که برخی از آن‌ها به کارهای خانوادگی و برخی دیگر به مدیریت کسب و کار اختصاص یابند. مالکیت شرکت نیز می‌تواند به‌طور متنوعی تقسیم شود و این موضوع می‌تواند روی نحوه برداشت و جبران خدمت اعضا تأثیر بگذارد. چالش‌های اصلی در این زمینه شامل نبودچارچوب مشخص برای مالکیت و برداشت اعضا است. در مثال‌هایی از خانواده‌هایی که یکی از اعضا مجرد و دیگری دارای فرزند است، برداشت‌های یکسان می‌تواند به ایجاد تعادل کمک کرده و از بروز مشکلات جلوگیری کند. این نوع تعادل به‌ویژه در فرهنگ ایرانی به خوبی عمل می‌کند و می‌تواند به زندگی متوازن اعضا کمک کند. با این حال، در برخی موارد، ممکن است نگرش سوسیالیستی به وجود آید که در آن همه اعضا به یک اندازه برداشت کنند، بدون توجه به نیازها و هزینه‌های واقعی. این نوع برابری می‌تواند چالش‌هایی ایجاد کند، به‌ویژه زمانی که یکی از اعضا بیشتر هزینه می‌کند و دیگری کمتر. در نهایت، مشکلات نقدینگی و عدم‌سرمایه‌گذاری مجدد می‌تواند منجر به بروز چرخه‌های باطل در کسب و کار شود که به آسیب‌پذیری آن منجر می‌گردد.

گلستانی با اشاره به اینکه، نگاه شرکتی به کسب و کار خانوادگی اهمیت قابل توجهی دارد، تاکید کرد که در این مدل وضعیت مالکیت روشن است و مبنای آن آورده، مشارکت و اثر گذاری است.

این کارشناسی حوزه اقتصاد گفت: بزرگ‌ترین مشکل کسب و کارهای خانوادگی در کشور نبود چارچوب مشخص در بحث جبران خدمات است.