سهم بالای کشاورزی در اقتصاد و اشتغال کشور دلیل قانع ‌ کننده ‌ ای است تا بگوییم نوسازی در فرآیندهای سه ‌ گانه کاشت، داشت و برداشت نه ‌ تنها یک امر مهم و ضروری است، بلکه تنها راه ‌ حل برای حفظ امنیت غذایی کشور است. برهمین اساس، بسترسازی به ‌ منظور حضور و رشد شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان در این بخش اهمیت زیادی دارد. باتوجه به آمارهای موجود، در حال ‌ حاضر ۲۷۹ شرکت دانش ‌ بنیان در حوزه ‌ های کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی فعال هستند که استان تهران با ۷۰ شرکت در رتبه نخست، استان البرز با ۳۰ شرکت در رتبه دوم و استان اصفهان با ۲۴ شرکت در رتبه سوم به ‌ عنوان استان ‌ های دارای بیشترین شرکت دانش ‌ بنیان در حوزه ‌ های مذکور فعالیت می ‌ کنند. نکته مهمی که در این بحث قابل ‌ بیان است آنکه باوجود اهمیت بالای حوزه ‌ های کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی، مجموع شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان در این 3 حوزه معادل حدود ۴ درصد از کل شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان کشور است. صمت در این گزارش به بررسی و ارزیابی نقش شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان در توسعه صنعت کشاورزی پرداخته است.

تحقق کشاورزی مدرن با بهره ‌ وری بالا

کشاورزی صنعتی است که در دنیا به ‌ سمت هوشمندی و ارتقای بهره ‌ وری با کمک فناوری ‌ های نوین حرکت کرده، اما در ایران باوجود همه توانمندی ‌ های دانشی و تخصصی، هنوز شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان چندان رغبتی برای ورود به این عرصه ندارند. هرچند تلاش کارگزاران فناوری در این زمینه به شناسایی و معرفی ۱۲۳ محصول تولیدی در عرصه کشاورزی به متقاضیان منجر شده است؛ اما این تعداد بسیار کمتر و ناچیزتر از نیازی است که این صنعت دارد.

سورنا ستاری، معاون پیشین علمی و فناوری رئیس ‌ جمهوری بارها اعلام کرده بود که چالش ‌ های کشاورزی تنها با فناوری رفع می ‌ شود و باید این نکته در مسیر حرکت به ‌ سمت تحقق کشاورزی همزیست با فناوری موردتوجه باشد که ظرفیت آب، محیط ‌ زیست و خاک محدود است و تنها ظرفیت نامحدود، نوآوری و فناوری است که باید در کشاورزی منظور و امنیت غذایی کشور حفظ شود. گزارش ‌ ها از توسعه بخش خصوصی در جهان حاکی از آن است که در سال ۲۰۰۸ میلادی، تنها یک شرکت فناوری پایه (شرکت مایکروسافت) در میان ۱۰ شرکت برتر جهان قرار داشت، در سال ۲۰۱۸، 7شرکت فناوری پایه، در بین ۱۰ شرکت برتر جهان. در بازه سال ‌ های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ میلادی، استارت ‌ آپ ‌ ها (شرکت ‌ های نوپای خلاق)، توانستند حدود ۲.۸ تریلیون دلار ارزش اقتصادی ایجاد کنند. این ارزش اقتصادی همتراز با ارزش اقتصادی کشورهای جی ۷ و بزرگ ‌ تر از تولید ناخالص داخلی انگلستان است. اعداد مذکور نشان ‌ دهنده آن است که اقتصاد جهانی در حال عبور از اقتصاد صنعتی به ‌ سوی اقتصاد اطلاعاتی و همچنین رشد پرشتاب شرکت ‌ های فناوری پایه در اقتصاد جهانی است.

حضور کمرنگ دانش ‌ بنیان ‌ ها در صنعت کشاورزی

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران در گفت ‌ وگو با صمت، حضور و فعالیت شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان را در عرصه کشاورزی کمرنگ دانست و گفت: بخش کشاورزی از چند مشکل عمده رنج می ‌ برد؛ یکی از این مشکلات نبود فناوری ‌ های نو در کشاورزی است. در واقع، هم در فناوری ‌ های موجود معضلاتی دیده می ‌ شود و هم در بخش ‌ هایی، اصلا فناوری ورود نکرده است. مشکلات دیده ‌ شده در کل حضور شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان در صنعت کشاورزی کمتر از 4 درصد و این نکته مهمی است و نشان می ‌ دهد که هنوز فناوری در کشاورزی جایگاه جدی ندارد.

وی افزود: اما اینکه بخواهیم به این موضوع بپردازیم که در چه حوزه ‌ هایی نیاز به تولیدات فناورانه و دانش ‌ بنیان داریم، به ‌ طورکلی کشاورزی به 3 دسته کاشت، داشت و برداشت با تمامی ملحقات تقسیم می ‌ شود. این 3 مرحله که در هر 3 نیاز به حضور دانش و فناوری احساس می ‌ شود، احتیاج جدی به نقش ‌ آفرینی دانش و فناوری داریم. باتوجه به اینکه در منطقه ‌ ای از جغرافیای جهان قرار داریم که با بحران آب و خاک مواجه است، باید از آب و خاک کشورمان نهایت بهره ‌ وری و استفاده ‌ های بهینه را داشته باشیم. این اتفاق امکان ‌ پذیر نخواهد بود، مگر اینکه دانش ‌ بنیان ‌ ها با فناوری ‌ های روز در این بخش ‌ ها نقش جدی ایفا کنند.

قاسمی گفت: نمونه ‌ هایی هم از جمله گلخانه ‌ های هیدروپونیک وجود دارد، اما کافی و به ‌ لحاظ کمیت رضایت ‌ بخش نیست، ضمن اینکه نمی ‌ توان تمام صنعت کشاورزی را براساس ساخت گلخانه ‌ ها اداره کرد. همان ‌ گونه که گفته شد، وقتی شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان تنها فعالیت ۴ درصدی دارند، نشان از انگشت ‌ شمار بودن نقش اکوسیستم دانش ‌ بنیان در صنعت کشاورزی دارند.

وی در تعریف کشاورزی مدرن گفت: کشاورزی مدرن به ‌ معنای افزایش بهره ‌ وری و تولید در واحد سطح است؛ در ازای کاهش مصرف آب و بهره ‌ وری از خاک و اینکه تولیدات هدفمند برای بازار شکل بگیرد.

این فعال در عرصه صنعت کشاورزی بااشاره به راهکارهای مهم برای توسعه دانش در بطن صنعت کشاورزی به ‌ منظور رسیدن به کشاورزی مدرن گفت: به ‌ اعتقاد من، باید کشاورزی را تبدیل به یکی از قطب ‌ های اقتصادی کشور کنیم، در این شرایط است که دانش و سرمایه در این صنعت جاری می ‌ شود.

جالب است که بیش از ۹۰ درصد فعالیت ‌ های کشاورزی در اختیار بخش خصوصی است. اما ضربه آنجایی به این صنعت وارد می ‌ آید که در بیشتر موارد دولت تصمیم ‌ گیرنده نهایی است و قوانین را در اصل دولت تدوین می ‌ کند. به ‌ عبارت روشن ‌ تر، تمامی سیاست ‌ گذاری ‌ ها در این بخش از سوی دولت شکل می ‌ گیرد و این آسیب جدی وارد
می ‌ کند.

محصولات ارگانیک در کشور نداریم

قاسمی گفت: تولید ارگانیک در کشور ما کمابیش معنا ندارد، چرا که تمام زمین ‌ های کشاورزی کشور خاک ‌ های آلوده به کود شیمیایی دارند، مگر اینکه محصولات ارگانیک را تنها از طریق تولیدات گلخانه ‌ ای تولید کنیم. ژنتیک هم بخشی از دانش است، برای مثال، تولید مرغ ‌ لاین. به ‌ اعتقاد من، با دانش ژنتیک، افزایش راندمان تولید خواهیم داشت. بنابراین نمی ‌ توان بهره ‌ وری ‌ هایی را که در دانش ژنتیک اتفاق می ‌ افتد، انکار کرد. همچنین، دلیل متقنی هم بر رد محصولات تراریخته وجود ندارد و باید در این عرصه فعالیت کنند و مخالفان و موافقان زیادی دارد و چالش ‌ برانگیز است. با این حال، هنوز هیچ دلیل علمی وجود ندارد که بگوید تراریخته ‌ ها، محصولات مضری هستند.

بهره ‌ وری به سبک دانش ‌ بنیان ‌ ها

آرش خراسانی، مدیرعامل یک شرکت دانش ‌ بنیان در گفت ‌ وگویی که با صمت داشته، درباره روش کشت هیدروپونیک گفت: روش هیدروپونیک یک روش جدید کشاورزی است که باعث استفاده بهینه از آب و کم کردن سطح زیرکشت با افزایش بهره ‌ برداری می ‌ شود. به ‌ طورکلی روش کشت هیدروپونیک در گلخانه ‌ ها می ‌ تواند در برابر تنش ‌ های محیطی نظیر شوری خاک و زمین نامساعد به کمک بخش کشاورزی منطقه آید. گلخانه ‌ ها آب بیشتری را نسبت به کشت سنتی مصرف می ‌ کنند، اما در این روش موضوعی به ‌ نام بهره ‌ وری از منابع آب صرفه ‌ جویی زیادی را به ‌ همراه دارد. در روش هیدروپونیک خاک طبیعی حذف و خاک مصنوعی جایگزین آن می ‌ شود تا بتوان در مناطقی که از خاک نامساعد برخوردار هستند، به کشت پرداخت.

وی افزود: شاید بتوان استفاده فراوان از کود شیمیایی در این روش را جزو معایب آن دانست و به ‌ همین دلیل تاکنون به ‌ صورت گسترده فعال نشده است. توسعه واحدهای گلخانه ‌ ای منوط به ۲ شرط است؛ یکی سازه و دیگری نظارت دقیق بر فرآیند روند کشت. سازه ‌ های گلخانه ‌ ای در ایران شرایط مطلوبی ندارند و همین امر راندمان تولید را کاهش می ‌ دهد. سازه ‌ ها باید متناسب با شرایط بومی و آب و هوای منطقه باشند تا بتوان در تمام فصول بهره ‌ وری حداکثری داشت.

خراسانی گفت: همان ‌ گونه که گفته شد، راندمان مصرف آب در روش گلخانه ‌ ای بالا است و این امتیاز مثبتی برای مناطقی است که از تنش آبی رنج می ‌ برند و منفعت دیگر این نوع کشت، کاهش آفات زراعی است. از آنجایی که یک ‌ سری از آفات از طریق خاک منتقل می ‌ شوند، با حذف خاک طبیعی میزان آفت ‌ زدگی هم به ‌ شدت کم می ‌ شود.

به ‌ گفته این مدیرعامل شرکتی دانش ‌ بنیان، روش کشت هیدروپونیک در شرایطی که موردحمایت نهادهای متولی قرار بگیرد، می ‌ تواند تا حدی از به ‌ خطر افتادن امنیت غذایی در کشور بکاهد.

وی خاطرنشان کرد: در بیشتر واحدهای گلخانه ‌ ای کشت هیدروپونیک، چه در ایران و چه در خارج از کشور، محصولات زینتی نظیر گل ‌ ها و گیاهان زینتی و صیفی ‌ جات کشت می ‌ شود. برای مثال، واحد هیدروپونیکی در کشور نداریم که میوه یا محصولات زراعی تولید کند؛ البته واحدهای فناور تا حدی توانسته ‌ اند به کشت زعفران بپردازند، اما عمده محصولات این نوع کشت، گل ‌ ها و گیاهان زینتی و صیفی ‌ جات است.

امنیت غذایی در گرو سیستم یکپارچه

اهمیت بخش خصوصی در امر توسعه و افزایش تولید یکی از انکارنشدنی ‌ ترین مواردی است که چه بخواهیم و چه نخواهیم باید برای رسیدن به اقتصاد دانش ‌ بنیان قوت بگیرد و تا جایی که می ‌ توان از نقش دولت کاسته شود. ابراهیم بیرامی ‌ زاده، رئیس یکی دیگر از شرکت دانش ‌ بنیان در حوزه زیست فناوری و کشاورزی در گفت ‌ وگو با صمت گفت: باتوجه به تجربه ‌ های موفق جهانی و نقش بخش خصوصی در امر امنیت غذایی و تولیدات انبوه کشاورزی، با یک سیستم جامع دانش و فناوری می ‌ توان ظرفیت ‌ های کاملی را در بحث امنیت غذایی ایجاد کرد، در حقیقت دانش ‌ بنیان ‌ ها گزینه درستی برای رسیدن به تولیدات انبوه کشاورزی هستند. از آنجایی که ابزار این شرکت ‌ ها علم و فناوری است، می ‌ توان نسبت به نتایج و دستاوردهای ‌ شان امیدوار بود. وی بااشاره به مثالی افزود: فعالیتی که تاکنون به ‌ ثمر رساندیم، در زمینه کشت بافت بوده که بیشترین عملکرد را در واحد سطح دارند، در واقع پس از اصلاح بذر، درختان نه ‌ تنها مقاومت بالاتری در برابر بیماری دارند، بلکه عملکرد بالایی هم از خود نشان دادند که این امر باعث افزایش عملکرد در سطح و بهره ‌ وری در منابع طبیعی نظیر آب و خاک می ‌ شود. نمونه چنین روندی، کمک مهمی در راه دستیابی به امنیت غذایی می ‌ کند. تا یک دهه گذشته، بیشتر بذرهای هیبریدی وارد می ‌ شده، اما در حال ‌ حاضر توانستیم این بذرها را تولید کنیم. گفتنی است، در چند سال گذشته، کشت این بذرها در تولید خیار، گوجه و گیاهانی که تکثیر آنها با مشکل روبه ‌ رو بود، نقش مهمی ایفا کرده است، برای مثال برخی گیاهان نظیر آناناس اگر به ‌ صورت عادی تکثیر شوند، ضریب بسیار پایینی دارند، اما توانستیم با روش ‌ های علمی تکثیر آن را در سطح افزایش دهیم. بیرامی ‌ زاده گفت: رشد کشاورزی چند بعد دارد، در واقع به چند عامل بستگی دارد؛ این عوامل شامل خاک، بذر و کود است و می ‌ توان جز آب، هوا و موارد طبیعی، همگی را با توان دانش ‌ بنیان تامین کرد و به پیشرفت ‌ های قابل ‌ توجهی در این عرصه رسید. با این حال هنوز بسیاری از این محصولات وارداتی است و نیازمند رسوخ دانش فنی در این عرصه هستیم و بی ‌ شک این امر می ‌ تواند کشور را روز به روز به امنیت غذایی نزدیک کند.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، به ‌ نظر می ‌ رسد گسترش شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان در حوزه ‌ های کشاورزی، منابع طبیعی و صنایع غذایی به ‌ عنوان یک نیاز جدی در حوزه ‌ های مذکور مطرح است، چرا که این حوزه ‌ ها هنوز در بخش ‌ های مهمی از روش ‌ های سنتی استفاده می ‌ کنند که بازدهی و هزینه ‌ بری بالایی دارند و در عمل رسوخ فناوری به این حوزه ‌ ها کمتر از آنچه باید، اتفاق افتاده است. بدیهی است، گسترش این شرکت ‌ ها باعث اشتغالزایی برای جوانان فارغ ‌ التحصیل شده و باعث ایجاد ارزش ‌ افزوده فراوان می ‌ شود، بنابراین باید ضمن حل چالش ‌ هایی نظیر خرده ‌ مالکی که مانع گسترش بازار این شرکت ‌ ها هستند، کشاورزی کشور را متحول کرده و با پرورش محصولات کم ‌ آب ‌ بر و با ارزش ‌ افزوده بالا، صادرات بخش کشاورزی را افزایش داد، اما آنچه نمی ‌ گذارد دانش و فناوری در راستای تولید و بهره ‌ وری بالا در کشاورزی اتفاق بیفتد، حکمرانی دولت و سیاست ‌ گذاری ‌ های آن در اقتصاد است، بنابراین اگر دست دولت از صنعت کشاورزی کوتاه شود، شاید بتوان راه هموارتری برای رسیدن به کشاورزی مدرن خلق کرد.